Bakı, 17 may, Anara Axundova, AZƏRTAC

Bu günlərdə Buzovnada “Hümayun” qeyri-hökumət ictimai təşkilatının təşkilatçılığı, “DanceAbility Azerbaijan” inklüziv rəqs şirkəti və “Zağulba FM”in iştirakı ilə “YURDUM – sosial ekokənd” adlı tədbir keçirilib.

YURDUM layihəsi gələcəyin yaşayış kəndidir, habelə fiziki və ya əqli qüsurlu insanların sosial adaptasiyasını təşviq edən mərkəzdir. Burada yaşı 18-dən yuxarı olan insanlar cəmiyyətin ictimai həyatına fəal cəlb olunacaq, ev təsərrüfatını birgə idarə edəcək və asudə vaxtlarını birlikdə keçirəcəklər. Ekokənddə həmin insanların yaşaması, cəmiyyətə inteqrasiyası üçün xüsusi şərait yaradılacaq. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq belə sosial terapiya mərkəzləri şəbəkəsi yaradılır. Layihənin müəllifləri Zarema Yagizarova, Firəngiz Hüseynova, Teymur Hüseynov və Vəfa Xəlilovadır.

AZƏRTAC YURDUM-un rəhbərlərindən biri Zarema Yagizarova ilə söhbət edib.

-Zarema xanım, əvvəlcə sosial terapiyadan bəhs edərdiniz, bu təcrübə harada başlayıb? Hansı ölkələrdə uğurla tətbiq olunur?

- Belə inklüziv sosial icmaların inkişafı ötən əsrin 40-cı illərində, nasistlər tərəfindən ölkədən qovulmuş avstriyalı pediatr Karl Kyöninq Şotlandiyada məskunlaşmağa məcbur olduqdan sonra başladı və o, müəllimlərlə birlikdə ilk sosial kəndin və məktəbin əsasını qoydu. Bu kənd ərazinin adını daşıyır və Kemphill adlanır. Bu gün o, artıq Avropa, Şimali Amerika, Misir, Cənubi Afrika və Asiyada 100-dən çox belə kənd, müstəqil icmalar yaradan beynəlxalq hərəkata çevrilib. Şimali Avropadakı icmalar xüsusilə fəaldır. Məsələn, Norveçdə təxminən 12 bənzər icma var. Beynəlxalq hərəkat ümumi idarəetmə orqanına malik deyil və belə bir ümumi fəlsəfəni rəhbər tutur ki, zehni və fiziki imkanlarından asılı olmayaraq, hər bir insan şəxsiyyətdir. O, cəmiyyətin sosial həyatına cəlb edilmək imkanına malik olmalıdır.

-Yurdum layihəsinin məqsədi nədən ibarətdir?

- Layihəmiz psixi və ya fiziki sağlamlıq problemi olan insanlara xəstəxanadan kənar şəraitdə, yeni yaşayış mühitində yaşamağa kömək etmək, həmçinin sosial adaptasiyaya kömək edəcək personalın vasitəsilə sosial məskunlaşma icması yaratmaq məqsədi daşıyır. Bu icmada bütün rollar bir ailədə olduğu kimi paylanacaq, sakinlər bir-birinə qayğı göstərən ailə üzvləri kimi yaşayacaq.

Benefisiarlar psixi və ya fiziki sağlamlıq problemləri olan insanlar, dövlətdən müxtəlif növ yardım alanlar, işçilər, yəni könüllülər və sosial işçilərdən (terapevt və psixoloqlar) ibarətdir. Hər iki tərəf üçün bu, evlərdə uzunmüddətli yaşamaq üçün bir fürsətdir, burada onlar birlikdə məqbul iş fəaliyyəti ilə məşğul olmaqla yanaşı, sosial ünsiyyətin, itirilmiş həyat bacarıqlarının reabilitasiyası və inkişafı üçün unikal mikrocəmiyyət yaradacaqlar. Çox vaxt əlil və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlar müxtəlif səbəblərdən illər keçdikcə yaxınları ilə üz-üzə ünsiyyəti, özlərinə qayğı ilə bağlı planlar qurmaq və qərar qəbul etmək qabiliyyətini itirirlər. Onlar tez-tez məcburi təcrid şəraitində yaşayırlar və ya qeyri-ixtiyari olaraq xəstəxanalarda qalırlar, çünki yaşamaq üçün başqa yerləri yoxdur. Şəhər həyatı öz gərginliyi və stresi ilə onları qorxudur. Həll yolu mikrocəmiyyətlərin - sosial ekokəndlərin yaradılması ola bilər ki, burada xüsusi ehtiyacı olan insanlar lazımi qayğı ilə əhatə olunsun, zəruri hallarda davamlı tibbi nəzarət altında yaşasınlar.

Layihəmiz “Hümayun” qeyri-hökumət təşkilatı tərəfindən dəstəklənir və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi YURDUM sosial ekoloji kənd adlandırdığımız icmanın ilk prototipini yaratmaq üçün bizə kiçik maliyyə yardımı göstərəcəyini vəd edib. Hazırda Bakıda yerləşən gündüz mərkəzi kimi fəaliyyət göstəririk.

-Bu mərkəzdə hansı fəaliyyətlər göstərilir?

-Gündüz mərkəzimiz gələcək ekokəndin prototipini yaratmağa yönəlib, burada əsas amil inklüziv icmanın unikal atmosferidir. Layihəmizin meneceri, Avropa Həmrəylik Korpusu (ESC) üzrə ekspert, ixtisasca IT mütəxəssisi olan Vəfa Xəlilova Latviyadakı analoji “Rozkalnı” düşərgəsində çalışıb. O, sevgi və diqqət üzərində qurulmuş bu atmosferin ilhamvericisidir, ən xırda detallara diqqət yetirir. İstəyimiz onların kim olduğunu, benefisiarlarımızın fərd olaraq nəyi bəyəndiklərini və ya xoşlamadıqlarını, nədən zövq aldıqlarını və nəyi sevmədiklərini, bizim və onların nəyi öyrənməli olduqlarını bilməkdir. Axı YURDUM icma birliyi bir məhsul deyil, o, prosesdir və hələ başlanğıcdadır.

Vəfa Xəlilova və biz, üç həkim - mən, Firəngiz və Teymur dərin peşəkar biliklərə malikik. Hazırda sosial terapiya psixologiyasını və yeni komanda - mikrocəmiyyət qurmağın mənəvi tərəfini öyrənirik. Digər icmaların təcrübəsinin göstərdiyi kimi, bir evdə 10-12 nəfərdən çox olmamalıdır, o cümlədən benefisiarlar və onlara qulluq edənlər daxil olmaqla. Əks təqdirdə, bu bir ailə deyil, yataqxanadır, bu da pis deyil, amma ailədə hər şey tamamilə fərqlidir.

Benefisiarlarımız böyüklərdir, bir çoxunun yaşı 18 və daha yuxarıdır, lakin biz onlara “övladlarımız” deyirik. Bu şəxslərin hamısı tibb mütəxəssisləri tərəfindən mərkəzimizə tövsiyə olunur və biz də təbii ki, onların tibbi tövsiyələrinə əməl edirik. Bununla yanaşı, biz əqli və fiziki qüsurlu insanların sosial terapiyası və reabilitasiyası alqoritmlərinə əsaslanan dinamikanın qiymətləndirilməsi sistemini yaradırıq.

İnanırıq ki, koqnitiv reabilitasiya beynin həyat boyu dəyişmə və uyğunlaşma qabiliyyəti olan neyroplastiklik konsepsiyasına əsaslanır. Müstəqil yaşamaq üçün zəruri olan qabiliyyət və bacarıqların inkişaf etdiriləcəyi şəraitin yaradılması icma quruculuğu prosesində iştirak edən hər kəsin həyat təcrübəsini dərinliyi ilə yenidən yaşamasına səbəb olacaq, icmada “başqalarına” qarşı taleyin iradəsi və ya xüsusi ehtiyaclar ucbatından meydana gələn stiqmadan qurtulmağa kömək edəcək.

-Zarema xanım, ölkəmizdə bu layihənin həyata keçirilməsinin özəlliyi nədir?

- Əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri Sahil Babayevin bizimlə söhbətində bildirdiyi kimi, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq belə bir layihə həyata keçiriləcək. O qeyd edib: “Ölkəmizdə fiziki və əqli qüsurlu insanlar üçün çox işlər görülüb və bu, davam etdirilir, lakin belə bir layihə yoxdur. Bu maraqlıdır, baxmayaraq ki, mədəni və etik xüsusiyyətlərimizi nəzərə almalıyıq”.

Bu, doğrudur. İnsanlarımız çox vaxt ailədə olan problemləri gizli saxlayır və təkbaşına onların öhdəsindən gələ biləcəyini düşünürlər. Bizim vəzifəmiz budur; özlərinin öhdəsindən gələ bilmədikləri, problemli olan sevdiklərini icmaya vermək istəmədikləri, güvənmədikləri məqamda onlara kömək etmək... Məhz bu etimadı qazanmaq lazımdır. Biz ABŞ, Latviya, Litva və Gürcüstanda uzun illər uğurla fəaliyyət göstərən bir neçə mərkəzlə əlaqə saxlayırıq, onlardan bəzilərinə şəxsən baş çəkmişik, bu mərkəzlərin necə qurulduğunu və fəaliyyət göstərdiyini görmüşük. Sosial psixoloqlarımızı öyrətməyə hazır olan bu icmaların heyrətamiz dərəcədə istedadlı təşkilatçıları ilə tanış olduq. Təşkilatımız artıq Avropada sosial inklüzivliyin inkişafı üzrə fəaliyyət göstərən Beynəlxalq birlik tərəfindən tanınıb. 2023-cü ilin oktyabrında İsveçrənin Dornax şəhərində yeni sosial inklüziv icmaların inkişafı və modelləşdirilməsi üzrə konfransda iştirak etdim. Bu il biz genişləndirilmiş foruma dəvət olunmuşuq və buradakı “Art terapiya” bölməsində rejissorumuz, eyni zamanda Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü Firəngiz Hüseynova “Art-terapiya” seksiyasında özünüifadə qabiliyyətinin inkişafı yolu ilə psixi vəziyyəti və benefisiarlarımızın əsərlərini nümayiş etdirmək vasitəsilə ahəngdarlığın artırılması üzrə yaradıcılıq planını təqdim edəcək.

Sosial terapiyaya gəldikdə, Azərbaycanda bu sahədə “sosial psixologiya” terminindən istifadə olunur. Bu, bəşəriyyətin açıq informasiya sərhədlərinə keçidi kontekstində sosial-psixoloji problemlərin həllinin inteqrasiya üsuludur. Həmçinin bu, birgə fəaliyyətlər təşkil etməyə, insanlar arasında ünsiyyəti asanlaşdırmağa, ağrılı gərginlik və narahatlıq vəziyyətini aradan qaldırmağa imkan verən peşə terapiyasıdır. Sosial terapiya, eyni zamanda, sənət terapiyasıdır ki, burada yaradıcılıq növündən asılı olmayaraq, hər kəs yeni materiya yaradır, mənəvi cəhətdən zənginləşir, bütün kainatı Yaradana yaxınlaşır. Bu, həm də ən qədim musiqi terapiyasıdır. Buraya kiçik teatr tamaşalarının yaradılması daxildir, həm də insanın digər insanlarla mənəvi yaxınlığa olan dərin ehtiyacları ödənildikdə, yeni yüksəkkeyfiyyətli münasibətlər formalaşır.

Ümidvarıq ki, YURDUM cəmiyyətin stiqmadan, biganəlikdən şəfa tapacağı və ruhi rahatlıq tapacağı çoxlu bənzər ekokəndlərin prototipi olacaq.