Bakı, 21 may, AZƏRTAC

Mirzə Ələkbər Sabir XX əsr satirik poeziyasının zirvəsini fəth edən, “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin yetişdirdiyi qüdrətli sənətkarlardan biridir. Azərbaycan şeirini klassik ənənələrdən fərqli olaraq, yeni istiqamətə yönəldən novator şairin xoşbəxt həyat, işıqlı sabah amallı poeziyasının əbədiyaşarlığı zamanın sınaqlarından uğurla çıxaraq özünü təsdiqləyib. Cəlil Məmmədquluzadənin nəsrdə etdiyi yeniliyi satirik poeziyada Sabir edə bildi. Şair ədəbiyyatda yeniliyin, müasirliyin tərəfdarı olmaqla yanaşı, həm də zamanın nəbzini tutan, xalq təfəkkürünü, onun həyat və məişətini əks etdirən satiraları ilə geniş oxucu auditoriyasının rəğbətini qazandı.

Bu barədə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülbəniz Babayevanın Mirzə Ələkbər Sabirin 160 illiyi münasibətilə yazdığı məqalədə bəhs olunur. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

“Molla Nəsrəddin” jurnalı nəşrə başlayandan sonra Sabir üçün daha əlverişli və münbit şərait yaranır, O, bir-birinin ardınca dərc etdirdiyi “Nə işim var?!”, “Oxutmuram, əl çəkin!”, “Nəfsin qərəzi, əqlin mərəzi”, “Bakı fəhlələrinə”, “Fəhlə özünü...”, “Əkinçi”, “Dilənçi”, “Səbr eylə!”, “Nə yazım?!”, “Sərhesab”, “Mənimki belə düşdü”, “Qoyma, gəldi!”, “Ürəfa marşı”, “Qocalar marşı”, “Xəsisin heyfi, varisin keyfi”, “Tömeyi-nəhar”, “Satıram!”, “Səttarxana!”, “İstiqbalımız lağlağıdır”, “İstiqbal bizimdir!”, “Fəxriyyə”, “Bura say!”, “İran özümündür”, “Osmanlılar, aldanmayın...”, “Ağladıqca kişi qeyrətsiz olur”, “Yuxu” və s. satiralarında həmin satirik tiplər qalereyasının çoxçeşidli və real mənzərəsini oxucuların, geniş ictimaiyyətin gözü qarşısında canlandırdı. Təsvir və boyalarının tünd və kəskin təsiri ilə milləti silkələyib qəflət yuxusundan oyatdı. Sabir satirasının inqilabi, dəyişdirici gücü bütün cəmiyyəti, əsrlərdən bəri pas atmış beyinləri, buxovlanıb yatırılmış ruhları hərəkətə gətirdi. Onun yaradıcılıq üslubunu davam etdirən Əli Nəzmi, Əli Razi, Salman Mümtaz, Bayraməli Abbaszadə, Mirzəli Möcüz kimi şairlər yetişdi. “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin içərisində Sabir poeziya məktəbi yarandı. Böyük realist ədibimiz, “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə “Xatiratım”da Mirzə Ələkbər Sabirin jurnalla əməkdaşlığa başlamasından bəhs edərək yazır: “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi 1906-cı il aprelin 7-də nəşrə başlayanda biz Sabiri tanımazdıq və Sabir adlı şairin varlığını eşitməmişdik. Əgər bizim şivəmizə yaraşan belə bir ləzzətli şairin dünyada olduğunu zənn etsə idik, birinci nömrəmizi onun qələmi ilə bəzəməmiş meydana qədəm qoymazdıq”.

Şairin ədəbi irsi bütövlükdə xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsini, arzu və istəklərini, məişətini əks etdirən canlı və parlaq nümunədir. O, “Bir utan”, “Qurban bayramı”, “Bizə nə”, “Ey pul”, “Mətləbi andırmaq olurmu?”, “Dilənçi”, “Paradır”, “Hər nə verirsən, ver” və başqa satiralarında cəmiyyətin ziddiyyətli məqamlarını ustalıqla qələmə alıb. M.Ə.Sabir vətən torpağının şirəsini, məzlum camaatın qanını soran mülkədarları, pul düşkünü kapitalistləri, yetim malı ilə dolanan, xalqı qaranlıqda saxlamağa çalışan fırıldaqçı mollaları, soyuqqanlı ziyalıları öldürücü satirik gülüşə, sarkazma hədəf seçmişdir.

M.Ə.Sabirin Təbrizdə genişlənən milli azadlıq hərəkatının başçısı Səttarxana həsr etdiyi şeiri o dövrdə Cənubi Azərbaycanda geniş yayılmış və xalqın dilinin əzbəri olmuşdu. O, İran həyatından bəhs edən “İstiqbal bizimdir”, “İran niyə viran oldu”, “Neçin verməyir”, “Satıram”, “Yetim Məmdəli”, “Etməzmidim”, “Mir Haşım”, “Belə düşdü” və başqa satiralarında vətən və millət xainlərinin xarakterini açır, mənfi tipini yaradır, el gücünə, xalqın azadlıq ideyalarına dərin sevgi və inam duyğularını tərənnüm edirdi. Mirzə Ələkbər Sabirin zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığı Şərq xalqlarının, o cümlədən Orta Asiya xalqlarının da taleyində mühüm rol oynayıb. Özbək şairi Qeyrəti yazır: “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni bir ədəbi məktəb yaradan Sabir yaradıcılığı bizə, qonşu respublika xalqlarının ədəbi yaradıcılığına da qüvvətli təsir göstərmişdir. “Müştüm” ətrafında toplaşan şairlərdən Q.Qulam, S.Abdulla, Xurşid, Həzlkeş, Fələngi və başqa sənətkarlar Sabirin “Nam alırız biz” və başqa bir çox şeirlərinə, bəhri-təvillərinə oxşatmalar yazmışlar. Bununla belə, Sabirin alovlu satirası, atəşin şeirləri özbək ədəbiyyatının tərəqqisi və inkişafına böyük xidmət etmişdir”. Özbək ədəbiyyatşünası Vahid Abdullayev “Sabir və Əczi” məqaləsində Sabir satiralarının Əczi yaradıcılığına təsirindən bəhs etmişdir.

Məşhur özbək şairi Qafur Qulam Sabir yaradıcılığından təsirləndiyini etiraf edərək yazır: “Mən yeni-yeni şeir yazmağa başladığım zamanlarda əlimə Sabirin “Hophopnamə”si düşdü. Onu bir neçə dəfə oxudum. Bu əsər mənə böyük təsir bağışladı. Bundan sonra mən də Sabir kimi gizli imzalarla satirik şeirlər yazmağa başladım”.

Sabir satiralarında fərdiləşdirmə ilə yanaşı, güclü ümumiləşdirmə xüsusiyyəti də vardır. Şairin “Dindirir əsr bizi, dinməyiriz”, “Amalımız, əfkarımız ifnayi-vətəndir”, “Övladımız, əzkarımız əfsaneyi-zənndir”, “Ta gəlirik biz də bir az anlayaq”, “Sanma əzdikcə fələk bizləri viranlıq olur”, “Yaşamaq istər isək, sırf əvam olmalıyız”, “Kim nə deyər bizdə olan qeyrətə”, “İntelligentik, gəzirik naz ilə...” misraları ilə başlayan satiraları orijinal sənət nümunələridir. Həmin satiralarda forma, təsvir və ifadə vasitələri, satirik manera ayrı olsa da, məqsəd, məzmun və sənətkar idealı birdir.

Sabirin ədəbiyyat tariximizdəki böyük xidmətlərindən biri də klassik şeirin qəzəl, qəsidə janrının hüdudlarını genişləndirərək ədəbiyyata yeni janrlı satira, qırmanc, taziyanə, sual-cavab... və s. gətirməsi idi. M.Ə.Sabir poeziyamızın dil imkanlarını həm genişləndirib, həm də dərinləşdirərək əvvəlkindən tam fərqli bir dil-üslub xüsusiyyəti yaradıb. Onun məşhur “Elm təhsili”, “Ay başı bəlalı”, “Oğlum”, “Bəxtimiz oğlan imiş”, “Oxutmuram, əl çəkin”, “Üsuli-cədid” “Nə dərs olaydı...”, “Utanmırsan, utanma” və s. bəhri-təvillərində insanları mənən şikəst edənlər, cahilliyi, nadanlığı, xurafatı yayanlar, elmə, maarifə qənim kəsilənlər xalqın düşməni kimi təqdim olunur.

Sabirin “Qoyma gəldi”, “Uşaq”, “Küpəgirən qarının qızlara nəsihəti”, “Məsləhət”, “Nədamət və şikayət” və s. satiralarında haqqı, hüququ tapdanan, əsarətdə qalan qadınlarımızın acınacaqlı taleyindən söhbət açılır. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında qadın azadlığı mövzusunun köklü şəkildə qoyuluşu və hərtərəfli ədəbi-bədii həlli məsələsini nəsr və dramaturgiyada Cəlil Məmmədquluzadə, satirik poeziyada isə Mirzə Ələkbər Sabir qədər geniş işıqlandıran sənətkar tapmaq çətindir.

XX əsr satirik ədəbiyyatına yeni formalar gətirən Sabir klassik poeziyanın forma özəlliklərindən, çoxçalarlığından istifadə etsə də, təkrarçılığa uymamış, özünəməxsus üslubu, bənzərsiz tərzi, fərdi manerası ilə “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin zirvəsinə yüksəlmişdir. Şairin yaradıcılığında klassik ənənələrdən fərqli olaraq, ictimai-siyasi və s. mövzuların ön plana keçməsi cəmiyyətdə baş verən köklü dəyişikliklərin aktuallıq kəsb etməsi ilə səciyyələnir. O, dövrün nəbzini tutan şair kimi yaşadığı mühitdəki neqativ halları, kölgəli məqamları gündəmə gətirməklə xalqın halına acıyır və insanları fəal mübarizəyə səsləyir.

Cəlil Məmmədquluzadə ilə Sabiri sıx dostluq telləri, əqidə və məslək birliyi bir-birinə bağlayırdı. Sabir xəstəlikdən əziyyət çəkərkən onun müalicəsinə kömək göstərir, hətta xəstəxanada qalmasına razı olmayıb, öz evində yerləşdirərək hər vəchlə şairin sağalmasına çalışır. Özü Qarabağda olarkən jurnalın müvəqqəti redaktoru Məmmədəli Sidqiyə yazdığı məktubda Sabirin səhhətindən hədsiz nigarançılığını bildirir, peşəkar həkimləri bu işə cəlb etməyin zəruriliyini söyləyir. Bunlar Cəlil Məmmədquluzadənin böyük satirik şairə verdiyi yüksək dəyəri isbat edən faktlar kimi diqqətəlayiqdir. Lakin bu qayğıya baxmayaraq, satirik poeziyamızın günəşi - Mirzə Ələkbər Sabir 1911-ci il iyulun 12-də gözlərini əbədi olaraq yumdu. “Molla Nəsrəddin” həmin ilin iyulun 20-də çıxan nömrəsində dərin hüzn və kədərlə məlumat verərək yazırdı: “Möhtərəm oxuculara məlum olsun ki, bu iyul ayının on ikinci günündə Şamaxı şəhərində, əziz olan” Sabir” təxəllüslü şairimiz Məşədi Ələkbər Tahirzadə cənabları vəfat edib əlimizdən getdi. “Hop-hop”, “Əbunəsr Şeybani” və bundan savayı qeyri imzalar və imzasız ləzzətli şeirləri məcmuəmizdə oxumağa adət edən oxucularımız bilirlər ki, bir belə vücudun yox olmağı maarif dostları üçün nə böyük dərddir. Lakin istəkli yoldaşımızın əqrəbasına başsağlığı veririk və biz də bununla təsəlli tapırıq ki, ölümün qabağında sultan da acizdir”.