Biz kimik? Haradan gəlmişik? Haraya gedirik? – Qogenin məşhur bir rəsm əsərini xatırlayaraq, fəlsəfə elmləri doktoru Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanda siyasət: dünən, bu gün və sabah” məqaləsinin (“Bakinski raboçi” qəzeti, 8 və 9 yanvar 2002-ci il) fəlsəfi mahiyyətini qısaca belə səciyyələndirmək olar. Lakin məqalədə qaldırılmış məsələlər o dərəcədə müxtəlif və mürəkkəbdir, ifadə olunmuş konsepsiyalar o dərəcədə tutumlu, ideyalar isə o dərəcədə aktualdır ki, bütün bunlar, əlbəttə, lakonik qiymət deyil, müfəssəl təhlil tələb edir. Özü də yalnız təhlil deyil, həm də elmi diskussiya, geniş ictimaiyyət tərəfindən müzakirə olunmasını tələb edir. 

Məqalənin pafosu Hegelin inkişaf ideyasından ibarətdir: müəllif ölkənin inkişafının əvvəlki mərhələlərini rədd etmir, əksinə, bu mərhələlərdə keçmişin dahilərinin böyük əməlləri və fikirlərindən doğmuş irəliləyiş mənbəyi, quruculuq, yaradıcılıq impulsu tapır. Bu fikir məqalənin kontekstində daha bir cəhətdən, bəşər tarixinin əsrləri boyu sivilizasiyanın qorunub saxlanması və inkişafında bütün ölkələrin, xalqların, şəxsiyyətlərin həmrəyliyi kimi açılıb göstərilir. Ona görə də nəsllərin varisliyinin və zamanların əlaqəsinin qorunub saxlanması prinsipi çox vacibdir. Məhz bu prinsip cəmiyyətdə harmoniyanı təmin edir və, Kant demişkən, hakimiyyəti “leqal və mənəvi hakimiyyətə” çevirir.

Müəllif keçid dövründə Azərbaycanın müqəddəratını araşdıraraq, tarixi analogiyalara və reminissensiyalara tez-tez müraciət edir. Xronoloji paralellər nəzərdən keçirilərkən onun çıxardığı nəticə belədir: ən dramatik kolliziyalar və kataklizmlər şəraitində də dünyanın və onun hər bir hissəsinin tarazlığına nail olunacaqdır. Bu nikbin nəticə dərin fəlsəfi mühakimələrlə əsaslandırılmışdır: “İkili təbiətə malik olan ictimai-tarixi proses bir tərəfdən təkamül, inkişaf və köhnənin inkarı, keçmişlə əlaqənin qırılmasına və yeninin yaranmasına cəhddirsə, digər tərəfdən varislik prinsipinə əsaslanaraq, hələ də yaşamaq iqtidarında olan cəhətlərin qorunub saxlanması və gələcəyə ötürülməsidir.

... Tarixdən və ictimai-tarixi prosesdən yalnız o zaman danışmaq mümkündür ki, iki başlanğıc – bir tərəfdən, inkişaf və yeninin yaradılması, digər tərəfdən isə, keçmişlə varisliyin qorunub saxlanmasının qarşılıqlı əlaqəsi və çulğaşması olsun”.

Ramiz Mehdiyev Azərbaycanın müasir siyasi reallıqlarını araşdırarkən vurğulayır ki, bu reallıqlar SSRİ-nin dağılması, yeni qlobal dünya nizamının bərqərar olması, iqtisadi böhran, ikiqütblü dünyanın birqütblü dünyaya çevrilməsi, Avropada sol mərkəzçi qüvvələrin güclənməsi və s. şəraitdə təşəkkül tapmışdır. Ermənistanın təcavüzü və “birinci şəxslər”i bir-birini kaleydoskopik sürətlə əvəz edən fərsiz rəhbərlik Azərbaycanda vəziyyəti kəskinləşdirmişdi.

Müəllifin fikrincə,1988-ci ildən 1993-cü ilin ortalarınadək ölkəni bürümüş qarmaqarışıqlıq siyasi rejimlərin qeyri-adekvatlığının və baş verən dəyişikliklərə cəmiyyətin və milli mentalitetin ziddiyyətli münasibət göstərməsinin nəticəsi idi. Azərbaycan suverenlik qazanaraq, “ondan öz xalqının xeyrinə istifadə edə, dünya birliyində özünə dəstək və müttəfiqlər tapa bilmədi. Bir qayda olaraq, belə dövlətlər böyük coğrafi-siyasi oyunun obyektinə çevrilirlər”.

Azərbaycan bu “oyun”dan 1993-cü ilin ortalarında, Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyə qayıtdıqdan sonra çıxdı. Peşəkar siyasətçinin hakimiyyətə gəlməsi ilə ölkədə ağıllı siyasət formalaşmağa başladı.

Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanda siyasət: dünən, bu gün və sabah” məqaləsində vurduladığı kimi, həmin dövrdə ictimai süurda sintetik, yeniliklərə açıq olan, konstruktiv rol oynayan inkişaf ideologiyasının əsas elementləri formalaşmağa başladı. Müəllif yazır: “Bu baxımdan liberalizmin və neokonservatizmin sintezi real sosialist və demokratik elementlərlə tamamlanan qüvvətləndirici ideologiyalar kimi, Azərbaycan üçün uğurlu ideoloji konstruksiya oldu”.

Yeni ideoloji konstruksiyalar ölkəni modernləşdirməyin dəqiq konturlarını müəyyənləşdirdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında, Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında ötən il verdiyi fərmanlar, milli mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanması məsələləri barədə xalqa müraciəti – R.Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, bütün bunlar zamana, keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə etnik və sosial-mədəni üstünlükləri deformasiya edən və ucqarlara sıxışdıran qloballaşmaya cavabdır. Milli mənəvi dəyərləri kütləvi mədəniyyətin təzyiqindən müdafiə etmək – “bu siyasətin əsasında milli mentallığın, milli özünüdərkin və milli “Mən”in mahiyyətini qoruyub saxlamaq səyi durur”.

Müəllif Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi və sosial inkişaf sistemini, ölkənin regionun əsas dövlətlərindən birinə çevrilməsini bütün xırdalıqları ilə açıqlayır. Bununla bərabər, R.Mehdiyev demokratik, dünyəvi dövlətin milli modelinin konstruksiyasını verərkən, həmin modeli Yaponiyanın, bəzi Avropa dövlətlərinin, xüsusən də müharibədən sonrakı Almaniyanın dirçəliş təcrübəsi ilə müqayisə edir. Onun üçün milli ideya dövlətçiliyin əsasıdır, gözəgörünməyən, sezilməyən bu substansiya yeni ölkə, yeni cəmiyyət qurmaq üçün, yeni millət üçün çox möhkəm təməl ola bilər.

Məqalənin bölmələrindən birində - “Neokonservatizmlə azərbaycançılığın nisbəti” bölməsində konstruktiv ideyanın köməyi ilə milli birliyə (təkcə əsas əhalinin nümayəndələrinin deyil, həm də ölkədə yaşayan bütün etnik qrupların və xalqların nümayəndələrinin) necə nail olmaq, eyni zamanda bu ideyanı millətçilikdən, şovinizmdən və separatizmdən qoruyan sipərə necə çevirmək barədə mülahizələr söylənir. Müəllif inandırıcı şəkildə sübut edir ki, “azərbaycançılıq” adlanan ideologiya milli həmrəyliyin təsirli amilidir. Bu termində etno-linqvistik mənadan çox, coğrafi-siyasi, mədəni məna var.

Müəllif vurğulayır: “Bu gün “azərbaycançılıq” milli həyatın, konfessiyaların harmoniyasının çoxəsrlik ənənəsi, ölkədə yaşayan bütün millətlərin və etnik qrupların qardaşlığı, qarşılıqlı əlaqə və təsirinin tarixi, onların ümumi taleyi və müstəqil Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda birgə mübarizənin tarixi təcrübəsidir”.

Əgər milli birlik ideyasını həm konstruktiv, həm də real səpkidə qəbul etsək, onda labüdən sual doğur: bəs müxalifət? Bu gün dərin böhran keçirən AXCP, Müsavat, AMİP, ADP partiyalarında siyasi ehtirasları necə söndürməli, onların liderlərinin iddialarını necə ödəməli? Axı, ölkədə hakimiyyət kabinetlərində və parlamentdə hamıya yer çatmaz. Müəllif bu suala cavab verərək, nəzərə çarpdırır ki, “hərc-mərclik və mütərəddidlik” dövrü, müxtəlif, amorf hərəkat və cərəyanların qarmaqarışıqlığı şəraitində meydana gəlmiş partiyaların parçalanması dövrü dövlətin suverenliyinin və cəmiyyətin demokratikləşməsinin ilkin mərhələsinin məntiqi yekunudur. Müxalifət partiyalarının radikallaşması cəmiyyət üçün böyük təhlükədir. Bu gün cəmiyyət intellektualların, praqmatiklərə, ölkənin inkişafına, siyasi, sosial-iqtisadi və digər problemlərin həllinə dair alternativ layihələr təklif etməyə qadir olan insanların formalaşdırdığı siyasətə ehtiyac duyur.

Məlum olduğu kimi, F.Bekon öz vəzifəsini “idollar”ın – zəkanı iflic vəziyyətinə salan səhv təsəvvürləri, yanılmaları ifşa etməkdə görürdü. “Azərbaycanda siyasət: dünən, bu gün və sabah” məqaləsindəki bir çox nəticələr eynilə bu cür vəzifəni yerinə yetirir. Müəllif məqalənin “Yeni dövrün siyasətçisi” adlanan yekun bölməsində ölkədə qarmaqarışıqlığın tüğyan etmiş oıduğu yaxın keçmişə yenidən qayıdır. Tarixə ekskurs o günlərlə bugünkü gün arasındakı, hakimiyyətsizliklə hakimiyyət arasındakı kəskin təzadı hiss etməyə imkan verir.

Müəllif “hakimiyyətin İlham Əliyevə verilməsi” məsələsinin müxalifət tərəfindən daim şişirdilməsinin əxlaq qaydalarına o qədər də uyğun olmadığını açıqlamaqla yanaşı, radikallarla polemikaya girir. Onun polemika tərzi sadə və inandırıcıdır: o, İlham Əliyevi təhsildə, partiya fəaliyyətində iştirak, neft sahəsində, parlamentdə, Milli Olimpiya Komitəsində, Avropa Şurasında və s. işdə göstərir. Gözlərimiz qarşısında kamil, istedadlı, geniş bilik dairəsini, ziyalılığı, siyasi təcrübəni, strateji vəzifələri yerinə yetirmək bacarığını özündə təcəssüm etdirən sima canlanır.

Müəllif vurğulayır ki, İlham Əliyevin xarizması çoxlarında ona qarşı xeyirxah münasibət doğurur, ona etibar edir, rəgbət bəsləyirlər, onu yeni dövrün siyasətçisi hesab edirlər. O, nə vaxtsa prezident olacaqmı? Fəlsəfə elmləri doktoru Ramiz Mehdiyevin məqaləsi heç də bu barədə deyildir. Məqalə Vətənin, xalqın gələcəyi haqqında, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin nizama salınmasının, demokratiyanın möhkəmləndirilməsinin, vətəndaşların sosial rifahının yüksəldilməsinin metodları haqqında dərin düşüncülərlə zəngindir... Oxucu məqalədə belə bir suala da cavab tapacaqdır: bundan ötrü nə etmək lazımdır? Bundan ötrü keçmişi unutmamaq, günün ümdə qayğıları ilə yaşamaq, gələcək barədə düşünmək lazımdır.

Yusif RÜSTƏMOV,

fəlsəfə elmləri doktoru, professor

İbrahim ŞÜKÜROV,

“Bakinski raboçi” qəzetinin siyasi

icmalçısı.