Ədəbiyyat aləmində Banin təxəllüsü ilə tanınmış mərhum soydaşımız Ümmülbanu Əsədullayevanın varisi, alman yazıçısı Rolf Ştummer öz arxivindəki əlyazmaların və çap olunmuş məqalələrin bir qismini AZƏRTAC-ın müxbirinə təqdim etmişdir. Bunların arasında Dağlıq Qarabağ ətrafında baş vermiş məlum hadisələr, “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası ilə yaşayan ermənilərin iddialarının ifşasına həsr olunmuş yazılar da vardır. Həmin məqalələrdən biri Parisdə çıxan “Mond” qəzetinin 1990-cı il 20 yanvar tarixli nömrəsində dərc olunmuşdur. Məqalənin tərcüməsini oxuculara təqdim edirik.

“DAĞLIQ QARABAĞ

Azərbaycanın nöqteyi-nəzərincə azərbaycanlı yazıçı Ümmülbanu tərəfindən yazılmışdır.

Dağlıq Qarabağla bağlı əngəlli məsələ ermənilərin ədalətsiz tələbi ilə ortalığa çıxarılmışdır.

Həqiqətdə Qarabağ və yaxud Dağlıq Qarabağ (Azərbaycan dilində “qara bağ”) heç vaxt Ermənistanın olmamışdır. Bu regionda erməni əhalisinin sayca çoxluq təşkil etməsinə gəlincə, əhalisinin əksəriyyətinin şiələrdən ibarət olduğu İranda xristianların sayını azaltmaq məqsədi ilə XIX əsrdə rus çarı ilə İran şahı arasında razılığa əsasən, Zaqafqaziyaya, o cümlədən Qarabağa çoxlu sayda erməni köçürülmüşdür.

Ermənilərin tələbi 1918-ci ildə Rusiyada başlamış vətəndaş müharibəsi zamanı Qafqazın üç ölkəsi - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan müstəqillik əldə edən vaxt ortaya atılmışdır.

1920-1921-ci illərdə bu respublikalar yenidən bolşevik Rusiyası tərəfindən ələ keçirilmiş və həmin ölkələrdə sovet hakimiyyəti qurulmuşdur.

Bütün bu hadisələrin qızğın dövründə -1920-ci ildə Ermənistan Qarabağ problemini qaldırdı. Bu dəfə yalnız əhalisinin əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan Yuxarı Qarabağı tələb etdi.

Ermənilərin bu tələbi axarında Qafqaz Partiya Komitəsinin 1921-ci il iyul ayının əvvəlində keçirilmiş büro iclası dilemma ilə üzləşmişdi: məsələni səsə qoymaq (“səsə qoymamaq” ifadəsinin altından xətt çəkək: bu, o deməkdir ki, Qarabağ həmişə Azərbaycana məxsus olmuşdur”) və yaxud onu Ermənistana vermək. Əvvəlcə ikinci təklif üstünlük qazandı... Amma Nərimanovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan dövləti məsələyə Moskvada baxılması tələbi ilə çıxış etdi. Orconikidze və Nazaretyan məsələyə yenidən baxılmasını qərara aldılar. Bu, heç də o demək deyildi ki, Stalin ermənilər tərəfindən qaldırılmış məsələni Azərbaycanın xeyrinə həll etdi. Taktiki səbəblər üzündən o, bunu etməyə məcbur oldu: Dağlıq Qarabağın ermənilərə verilməsi ilə başlanacaq ərazi dəyişikliyi müxtəlif millətlərin yaşadığı Gürcüstanı (yaddan çıxarmayaq ki, Stalin gürcü idi) pis vəziyyətdə qoya bilərdi. Digər tərəfdən, Nərimanovun məsələni şəxsən Leninin iştirakı ilə həll edəcəyi tələbi Stalini geri çəkilməyə məcbur etdi.

1921-ci ildən sonra paradoksal vəziyyət yaranmışdı: Qarabağda yaşayan ermənilər muxtariyyət aldıqları halda, Ermənistanda (600.000) və Gürcüstanda (500.000) yaşayan azərbaycanlılara muxtariyyət verilmədi.

NƏDƏNSƏ, BUNDAN HEÇ KƏS DANIŞMIR

Məsələnin başqa bir tərəfini unutmayaq. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1918-1920-ci illərdə müstəqillik əldə etmiş Ermənistanın Dağlıq Qarabağla heç bir əlaqəsi yox idi. Ermənistan onu iqtisadi, sosial və dini məqsədləri üçün deyil, yalnız Dağlıq Qarabağın hesabına ərazisini böyütmək üçün ələ keçirmək istəyirdi.

Oxucunun diqqətini bu günə qədər heç kimin heç vaxt danışmadığı və özümün şəxsən şahid olduğum hadisələrə yönəltmək istəyirəm.

Osmanlı imperiyasının “qurbanı olmuş” ermənilərdən tez-tez söhbət açıldığı halda, nədənsə, vaxtilə onların Azərbaycanda törətdikləri vəhşiliklər barədə kimsə bir söz demir. Ruslar məsələni hüquqi yolla həll etmək əvəzinə, iki xalq – azərbaycanlılar və ermənilər arasında baş vermiş münaqişəyə həmişə göz yummuşlar. Elə buna görə də 1905-ci ildə, birinci rus inqilabı vaxtı, inqilabçılar tərəfindən kömək göstərilmiş ermənilər Azərbaycanda qırğın törətmişlər. Bakıdan qaçaraq, həkim və xəstəxananın olmadığı uzaq bir rayonda sığınacaq tapmağa məcbur olmuş hamilə anam məni dünyaya gətirmiş, düzgün müalicə aparılmadığından bir neçə gün sonra vəfat etmişdir.

1918-ci ildə oktyabr inqilabı vaxtı daşnaksutyun partiyasının rəhbərliyi altında və qırmızılar tərəfindən kömək göstərilən ermənilər yenidən azərbaycanlılara qarşı qırğın törətmişlər. Ermənilərin vəhşiliyindən qorxuya düşmüş ailəmiz çox çətin şəraitdə İrana qaçmağa məcbur olmuşdur”.

Əsgər Əliyev

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

PARİS