REGİONLAR
Ənənəvi məşğuliyyət növlərindən olan arıçılıq Azərbaycanda qədim tarixə malikdir
Bakı, 4 aprel, AZƏRTAC
Azərbaycanda aqrar sektorda istehsalın inkişaf etdirilməsi, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi ilə bağlı genişmiqyaslı kompleks tədbirlər həyata keçirilir. Ölkəmiz iqtisadi islahatların məzmununu daha da dərinləşdirərək yeni müstəviyə qədəm qoyub. Bu da öz növbəsində iqtisadiyyatın real sektorunda dinamikliyi yüksəldib, kənd təsərrüfatının aparıcı sahəyə çevrilməsinə münbit şərait yaradıb.
Dünyada genlərin transplantasiyası zamanınadək arıçılıqdan yalnız bal və mum alınırdısa, müasir dövrdə daha müxtəlif çeşidlərdə - arı zəhəri, vərəmum, yaxud “propolis”, arı südü, çiçək tozu, güləm və digər məhsullardan insanların sağlamlığının qorunmasında, xəstəliklərin müalicəsində, kosmik tədqiqatlarda, kosmetologiyada, habelə xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrində istifadə edildiyi bir həqiqətdir. Ona görə də XX əsrdə xalq təbabətində yeni bir müalicə üsulu: arı məhsulları ilə müalicə - apiterapiya sürətlə inkişaf etməyə başlayıb.
AZƏRTAC Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İpəkçilik İnstitutunun direktoru Allahverdi Seyidovun Azərbaycanda arıçılığın tarixi və inkişafı barədə məqaləsini təqdim edir:
Ənənəvi məşğuliyyət növlərindən olan arıçılıq qədim tarixə malikdir. Tarixboyu arıçılığın inkişaf etdirilməsinin əsas məqsədlərindən biri də insanları qiymətli pəhriz və müalicəvi qida məhsulu sayılan balla, xalq təsərrüfatını mumla, təbabəti arı zəhəri, arı südü və s. ilə təmin etməkdən ibarət olub. Arılar haqqında ilk və sadə məlumatlara qədim yunan alimi Aristotelin və digər alimlərin fikirlərində rast gəlsək də, bu sahənin ciddi öyrənilməyə başlanılması XVII əsrə təsadüf edir. Məsələn, ana arının yumurta qoyması haqqında ilk dəfə 1586-cı ildə İspaniya alimi De Torrez məlumat verib. Ç.Batler (İngiltərə) 1609-cu ildə erkək arı, Remnanton 1637-ci ildə işçi arının cinsi haqqında məqalə yazıb.
Azərbaycan torpaqlarının ibtidai insanların ən qədim yaşayış məskənlərindən olduğunu və arxeoloqların Azıx mağarasında apardıqları qazıntılar nəticəsində üzərində arı şəkli olan kasa (kuvşin) tapdığını nəzərə alsaq, bu ərazidə arıçılığın yaşı 150 min əvvələ təsadüf edir. Bu da o deməkdir ki, bizim əcdadlarımız balı nəinki tanımış, hətta ondan qida məhsulu kimi də istifadə etmişlər. Azərbaycanda bu sahənin inkişafı isə X-XII əsrlərdən başlayır. Bu dövrlərdə xaricə arıçılıq məhsullarından olan bal, mum və s. satılıb. Ölkəmizdə arıçılığın qədimliyi bir də onunla izah edilir ki, kifayət sayda yaşayış məntəqələrimiz və yerlər arı və onun məhsullarının adı ilə məşhurdur. Bu adların əksər hissəsi bu gün də qalmaqdadır. Gədəbəy rayonundakı Arıqıran və Arısu kəndlərini, Şahdağdan başlanğıcını götürən Arısu çayını buna misal göstərmək olar.
Gəncəbasarda - əzəmətli Qoşqar və Kəpəz dağlarının ətəklərində, Göygölün ətrafında, Hacıkənd meşələrində yerli əhali təbii iqlim şəraiti ilə əlaqədar arıçılıqla ilkin dövrlərdən məşğul olub. Nizami Gəncəvinin, eləcə də Gəncədə yazıb-yaratmış bir sıra sənətkarların əsərlərində, səyyahların, tacirlərin yol qeydlərində bu barədə maraqlı məlumatlar var.
Azərbaycan ərazisində tarixən qonur və boz rəngli arılar məskən salıblar. Həmin arılar dağ və dağətəyi bölgələrdə yayılmaqla mövsüm ərzində meşə, çəmən və otlaqlarda olan bitkilərin çiçəklərinin nektar şirəsindən qidalanırlar. Beləliklə, bu arılarda min illər ərzində bitkilərin xüsusiyyətlərinə xas olan uzun xortumluluq və eyni zamanda, çiçəklər arasında seçim etməmək əlaməti yaranıb ki, bu da onu başqa növ arılardan fərqləndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərdəndir.
Ölkəmiz dünyanın ən məhsuldar arılarından olan Boz dağlıq Qafqaz arısının vətənidir. Bu arı növü isə Qabaqtəpə arısının populyasiyasına həyat verib. Qabaqtəpə arısını Azərbaycanda ilk dəfə olaraq A.S.Skorikov (1927-ci il) Daşkəsən rayonunun Qabaqtəpə kəndi ərazisində aşkarladığı üçün həmin arıları Qabaqtəpə arıları adlandırıb. Bundan sonra Avropanın digər ölkələrində Gəncəbasar ərazisində yerləşən Qabaqtəpə arısına olan maraq artıb. Dünyanın bir çox ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın alimləri və arıçıları həmin cins-populyasiyaların yetişdirilməsi və bütün dünyaya yayılması üzərində işləmişlər. Gəncə-Qazax, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Şamaxı, Lənkəran-Astara, Kəlbəcər-Qubadlı, Dağlıq Qarabağ, Naxçıvan regionları arıçılığın qədim ocaqlarından sayılır. Həmin bölgələrin balverən bitkilərlə zəngin sahələri və əlverişli iqlimi vardır. Azərbaycan arıçılığı pətəklərin müxtəlifliyi – ağac, budaq, gil və samandan hazırlanan səbət və təknə pətəklərlə maraq doğurur.
XX əsrin 50-90-cı illərində Azərbaycanda arıçılıq dövlətə və arıçıların özlərinə gəlir gətirən inkişaf etmiş sahəyə çevrildi. Rəsmi məlumatlara görə, həmin dövrdə Azərbaycanda 10 mindən çox kənd sakini arıçılıqla məşğul olurdu. Demək olar ki, bütün kolxozların iri arıçılıq təsərrüfatları, 10 ixtisaslaşdırılmış arıçılıq sovxozu, Lənkəranda və Balakənddə ittifaq əhəmiyyətli arıyetişdirmə sovxozu fəaliyyət göstərirdi. Qabaqtəpə və Boz dağlıq Qafqaz ana arıları təkcə Rusiyaya deyil, dünyanın bir çox ölkələrinə aparılırdı. Ölkəmizdə arı ailələrinin sayı 300-450 minə çatırdı. Alimlər isə onların sayının 8-10 dəfə artırılmasını tövsiyə edirdilər. Onların fikrincə, Azərbaycanda mövcud olan 9 iqlim qurşağının balverən bitkilərlə zəngin ərazilərindən, habelə iqlim xüsusiyyətlərindən səmərəli istifadə edilməsi şərti ilə buna nail olmaq mümkündür.
Azərbaycan balı istər respublikamızda, istərsə də xaricdə yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycanın misilsiz müalicəvi bal çeşidləri olan dağ may balı, sitrus meyvələrindən və cənubdakı dağ çəmənlərindən toplanmış Lənkəran balı, Lerikin cökə balı dünyada layiqincə qiymətləndirilib və qəbul olunub. XIX əsrin 70-80-ci illərində Şamaxı arıçılıq sovxozunun may balı dəfələrlə Moskvada Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisində medallara layiq görülüb.
Danılmaz həqiqətdir ki, dövlətçiliyin təməlinin möhkəmləndirilməsində kənd təsərrüfatının canlandırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahənin inkişafı isə ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışı ilə aqrar sektorda bir sıra proqramların ardıcıl həyata keçirilməsinə nail olundu. Prezident İlham Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş regionların sosial-iqtisadi inkişafı dövlət proqramları, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”, 2009-cu ildə “Arıçılıq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu çərçivəsində başlanmış işlər məhz ulu öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi iqtisadi proqramın məntiqi davamıdır. Regionlarda kənd təsərrüfatının, o cümlədən arıçılığın canlanması ölkənin ahəngdar inkişafının həyata keçirilməsi üçün mühüm strateji bir addımdır. Hazırda Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən bu sahənin daha da inkişaf etdirilməsi, müasirləşdirilməsi, həmçinin aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və institusional islahatların sürətləndirilməsi məqsədilə uğurlu tədbirlər həyata keçirilir. Bu gün tam əminliklə demək olar ki, ulu öndər Heydər Əliyevin müasirləşmə ilə bağlı parlaq ideyaları Prezident İlham Əliyevin tövsiyələri və tapşırıqlarına müvafiq olaraq kənd təsərrüfatında müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir.
Bu sahədə geniş tədqiqat işləri aparan İpəkçilik İnstitutunun nəzdində arıçılıq laboratoriyası yaradılıb. İlk olaraq respublika üzrə arıçılığın vəziyyəti araşdırıldı və hər bir arıçının saxladığı arı populyasiyasına dair, həmçinin arıçının özü haqqında məlumatlar toplanılıb nəşr edildi. İnstitutun nəzdində 83 hektar ərazidə məqsəddən asılı olaraq bir neçə arıxananın təşkilinə və balverən özülün yaradılmasına da nail olunub. Burada respublikada Boz dağlıq Qafqaz və Sarı Qafqaz arı cinslərinin populyasiyaları hesab edilən və Azərbaycanın “arı brendi” kimi qəbul olunmuş Qabaqtəpə populyasiyası, həmçinin Gəncə, Şahdağ və Azərbaycan populyasiyaları toplanılıb və 50 pətəkdən ibarət arı genefondu bazasının təməli yaradılıb. Təbii ki, arının xəstəlik-zərərvericiləri də tədqiqatdan kənar qalmayıb.
Laboratoriyada bal arılarının tədqiqi ilə yanaşı, dünyada kənd təsərrüfatı bitkilərinin tozlandırılmasında geniş istifadə edilən Bombus arılarının Azərbaycanda yetişdirilməsinə dair işlərə də start verilib. Belə ki, məhsuldarlığı 15-20 faizədək artıran Bombus arılarının tozlaşdırıcı olaraq istifadəsi əkinlərdə, bağlarda bitkilərin barvermə nisbətini, meyvənin iriliyini, meyvədəki toxumların sayını və meyvə xüsusiyyətlərində sağlamlığı təmin edir. Arıçılığın inkişafına kömək məqsədilə Türkiyənin İsparta Meyvəçilik Stansiyasından bal arısının yem bazasını təşkil edən bitkilərdən sayılan lavantanın və digər bu kimi balverən bitkilərin Azərbaycana gətirilməsinə də başlanılıb.
Görülən işlər və həyata keçirilən tədbirlər bu sahədə uğurların davamlı olacağını deməyə əsas verir.