Bakı, 22 iyun, AZƏRTAC

Qaraciyər xəstəlikləri arasında ən geniş yayılanı və insanlarda narahatlıq doğuranı sirrozdur. Əhali arasında belə bir fikir formalaşıb ki, sirroz müalicəsi olmayan və ölümlə nəticələnən bir xəstəlikdir. Halbuki peşəkar həkimlər artıq sirrozdan qorxmamağı məsləhət görürlər. Azərbaycan Tibb Universitetinin (ATU) Tədris Cərrahiyyə Klinikasının I cərrahi xəstəliklər kafedrasının müdiri, AMEA-nın müxbir üzvi, professor Nuru Bayramovun müsahibəsi məhz bu xəstəliklə bağlıdır.

AZƏRTAC ATU-nun mətbuat xidmətinə istinadla həmin müsahibəni təqdim edir.

-Sirroz qaraciyərin son dövr xəstəliyidir. El arasında buna “bərkimə” də deyirlər. Tibbi dildə isə “normal qaraciyər toxumasının fibroz və ya birləşdirici toxuma ilə əvəz olunması” adlandırılır. Normal toxuma sıradan çıxır, onun yerini birləşdirici, sərt toxuma alır. Beləliklə, iki proses baş verir. Bir tərəfdən qaraciyərin öz toxuması azaldığı üçün bu orqan funksiyasını yetərincə yerinə yetirə bilmir, digər tərəfdən isə bərkidiyi üçün damarlar da sıxılır. Nəticədə mədə-bağırsaq sisteminin qan axınında durğunluq yaranır ki, buna da portal hipertenziya deyilir. Portal hipertenziya özünü qarına su yığılması, damar genişlənməsi, dalağın böyüməsi ilə göstərir. Qaraciyərin əksər xroniki uzun sürən xəstəlikləri sirroza gətirib çıxara bilər. Ona görə də bir xəstədə sirroz varsa, həm sirrozun səbəbini, həm də onun ağırlıq dərəcəsini tapmaq lazımdır.

- Sirroz xəstəliyi sağala bilərmi?

-Təxminən 10 il bundan əvvəl bütün dünya, təbabət bu suala “yox” cavabı verirdi. Hamı əminliklə deyirdi ki, sirroz sağala bilməz. Amma son illərin təcrübəsi göstərir ki, erkən mərhələdə olan sirrozlarda xəstəliyi törədən səbəblər aradan qaldırılsa, xəstəlik müəyyən qədər geriyə dönə bilər, ən azından olduğu mərhələdə dayanar. Artıq sirrozu, xüsusilə də erkən mərhələsində sağala bilən xəstəlik kimi qəbul etməyə başlamışıq.

- Sirroz erkən aşkarlanmayıbsa, yaxud səbəbi bəlli deyilsə, onda hansı müalicə aparmaq lazımdır?

- Hazırda ən effektiv müalicə qaraciyərin dəyişdirilməsindən ibarətdir. Əksər hallarda sirroz geriyə dönə bilmir, ağır qaraciyər çatışmazlığına, portal hipertenziyanın ağırlaşmasına gətirib çıxarır. Ona görə xəstəyə diaqnoz qoyulubsa, onda o, böyük ehtimalla qaraciyər transplantasiyasına namizəd olur. Bu, o demək deyil ki, biz sirrozlu xəstələrin hamısını transplantasiya etməliyik. Bunun da mərhələsi və zamanı var. Erkən mərhələdəki sirrozlarda transplantasiyaya ehtiyac yoxdur. Çünki sirrotik qaraciyər əksər hallarda 8-15 il rahatlıqla xəstənin normal yaşamını təmin edə bilər. Ağırlaşmanın ilk əlaməti ortaya çıxarsa, onda transplantasiya gündəmə gəlir. Biz gözləmirik ki, sirrozlu xəstənin vəziyyəti ağırlaşsın və bundan sonra onu əməliyyat edək. Sirrozlu xəstənin hepatoloji mərkəzdə daimi nəzarətdə olması məsləhətdir. Vəziyyətdən asılı olaraq belə xəstələr heç olmasa ildə bir dəfə yoxlanılmalıdırlar. Cərrahiyyənin bir qanunu var. Əməliyyata yaxşı vəziyyətdə gedən xəstə yaxşı çıxar. Ona görə vaxtında transplantasiya etmək lazımdır.

- Müasir dövrdə hansı orqanların köçürülməsi daha aktualdır?

-Bu gün bir çox orqanlar uğurlu şəkildə köçürülməkdədir. Bunlarda birincisi böyrək, ikincisi isə qaraciyərdir. Daha sonra klinikalardan asılı olaraq digər orqanların köçürülməsi də yerinə yetirilir. Bəzi orqanlar var ki, onlardan uşaqlıq, beyin hüceyrəsi, sinir toxumasının köçürülməsi və s. ilkin mərhələdədir. Bunlar hələlik geniş tətbiq olunmayıb. Son illərdə kompozit toxuma köçürmələri, yəni ətrafların, əlin, ayağın, üzün köçürülmələri geniş yayılıb. Belə halda dəri, əzələ, lazım gələrsə sümük də bərabər şəkildə köçürülür. Son illərdə mikrocərrahiyyənin inkişafı ilə əlaqədar bu da gündəmə gəlir və tətbiq olunmaqdadır. Həmçinin klassik olaraq gözün buynuz qişasının köçürülməsi prosesi var ki, xüsusən beyin ölümü donorlarının tətbiq edildiyi ölkələrdə uğurla həyata keçirilir.

-Orqan transplantasiyası keçirən xəstələr əməliyyatdan sonra daha çox nələrə diqqət etməlidirlər?

-Xəstənin birinci diqqət edəcəyi məsələ dərmanlarının vaxtında qəbuludur. Orqan köçürülməsi zamanı köçürülən orqanın bədəndə adaptasiyasının təmin olunması, yaxud orqanizmin onu rədd etməsinin qarşısını almaq üçün immunosupresiv dərmanlardan istifadə olunur. Əksər xəstələrin ömür boyu bu dərmanları qəbul etmələri lazım gəlir. Belə xəstələr mütləq nəzarətdə olmalıdırlar. Bəzi hallarda nəzarətdən yayınsa, problem ortaya çıxa bilər. Digər diqqət olunmalı məqam isə həyat tərzidir. Əksər hallarda transplantasiya olmuş xəstələrin həyat tərzi normal insanlardan fərqlənmir. Bu xəstələr 6 aydan 1 ilədək müddətdə tam adaptasiya olduqdan sonra rahatlıqla əvvəlki normal iş rejimlərinə qayıda bilərlər. Ancaq onlar orqanizmi zədələyə biləcək, orqanizmə mənfi təsir göstərə biləcək halların qarşısını almalıdırlar. Çünki infeksiyalara qarşı çox həssas olurlar. Həm də onların qəbul etdikləri immunosupresiv dərmanların özləri infeksiyadan başqa, kardiovaskulyar xəstəliklərin, o cümlədən diabetin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilir. Bunu nəzərə alaraq, xəstələr qidalanmalarından tutmuş fiziki aktivliklərinə qədər hər bir şeyə diqqət etməlidirlər. İnfeksiyadan qorunmanın birinci yolu əlləri yumaqdır. Bundan başqa, fiziki aktivlikdən geri qalmamalı, gün ərzində açıq havada ən az bir saat gəzməlidirlər. Dərman qəbul edən xəstələr günəş işığına qarşı çox həssas olurlar. Ona görə də günəş işığının təsirindən uzaq qalsınlar və bu kimi şeylərə diqqət etsinlər.

-Orqan bağışlamaq üçün yaş həddi varmı?

-Qanunvericiliyə görə 18 yaşından yuxarı sağlam bir şəxs könüllülük əsasında donor ola bilər. Nə bizdə, nə də başqa bir yerdə könüllü orqan bağışlamağın yuxarı yaş həddi yoxdur. Beyin ölümü keçirən xəstələrin qərarını isə ailələri verir. Burada isə yaş həddi yoxdur. Bir meyar var ki, o da donorun sağlam olmasıdır. Çünki donor sağlam olmazsa, donorun özündə olan hər hansı bir xəstəlik köçürülənə keçə bilər.