Bakı, 4 iyul, AZƏRTAC

İqtisadiyyatın liberal mahiyyəti tarixən formalaşmış klassik yanaşmaların ən maraqlı istiqamətlərindən biri hesab olunur. Mikro səviyyədə fərdi, makro səviyyədə isə təbii nizamı və sərbəst bazarı əsas götürən liberal iqtisadi yanaşma merkantilistlərin fikirlərinə qarşı XVIII əsrin sonlarında Fransada və İngiltərədə meydana gəlib. Liberal iqtisadi yanaşmanın tam formalaşmasında şübhəsiz klassik liberalistlərin payı böyükdür. Xüsusilə iqtisadi həyat prinsipləri haqqında fikirləri qədim formadan müasir formaya salan şotlandiyalı filosof və iqtisadçı Adam Smitin ideyaları liberal iqtisadiyyat məfhumuna yeni nəfəs gətirdi. O merkantilistlərin yanaşmasını alt-üst edərək azad ticarətin tərəflərə fayda gətirdiyini bildirirdi.

A.Smitin fikrincə, iqtisadi fəaliyyətin əsas məqsədi şəxsi faydanı ən üst səviyyəyə qaldırmaqdır. Lakin insanlar öz mənfəətləri üçün çalışarkən başqalarına da faydalı olmalıdırlar. Bu zaman iqtisadi fəaliyyətin mərkəzi elementi “Homo Economicus” – iqtisadi insan hesab olunur. O müəyyən məqsədlər üçün fəaliyyət göstərən insanları cəmiyyətin rifahı naminə yönləndirən “görünməz əl” rolunu oynayır.

Müasir liberal yanaşmalar arasında Milton Fridmanın ideyaları maraq doğurur. Amerikalı iqtisadçı iqtisadi fəaliyyətin öz təbii axarına buraxılması, bu halda dövlətin müdaxiləsinin məhdudlaşdırılması və psixoloji gözləntilərin iqtisadi həyatdakı önəmi kimi məqamları qabardıb. O, xüsusilə maliyyə siyasəti sahəsində dövlətin müdaxiləsinin iqtisadi balansın pozulmasına, inflyasiya və deflyasiya kimi halların meydana çıxmasına gətirdiyini bildirib.

Nəzərə alsaq ki, liberal iqtisadiyyat xalqlar arasında ticarətin asanlaşdırılmasını, məhsul və xidmətin azad hərəkətini, hər iki tərəfin maksimum yararlana biləcəyi iqtisadi fəaliyyəti nəzərdə tutur, bu zaman haqqında danışdığımız konsepsiyanın daha da təkmilləşərək yeni iqtisadi quruluşlara tətbiq edilməsi öz müsbət nəticələrini verə bilər. Tədqiqatçı və aktivist kimi fəaliyyət göstərən Elizabet Martinez və Arnoldo Qartsia “Neoliberalizm nədir?” sualına cavab axtararkən əslində hər kəsin bildiyi məqamlara fərqli prizmadan yanaşıblar. Tədqiqatçıların fikrincə, neoliberalizm son 25 ildə dünyada yayılmış iqtisadi siyasətlərin şəbəkəsidir. Neoliberalizmin açar elementlərini vurğulayarkən E.Martinez və A.Qartsia kapitalın, məhsulların və xidmətlərin özünü tənzimləyən bazarda sərbəst hərəkətini, bu aktın dövlətdən azad həyata keçirilməsini, ictimai müəssisələrin özəlləşdirilməsini, ictimai qavramların individualizmə və fərdi məsuliyyətə çevrilməsini ön plana çıxarırlar. Dünya üzrə aparılan araşdırmalar aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir: davamlı iqtisadi inkişaf insanların uğur qazanmaları üçün əsas yoldur; dövlətin müdaxiləsi olmadan mövcud olan azad bazarlar sərvətlərin səmərəli və ən uyğun formada paylaşdırılması üçün effektiv üsuldur; iqtisadi qloballaşma hər kəsə fayda gətirir; özəlləşmə ictimai sektordakı səmərəsizlik mühitini aradan qaldırır; dövlət daha çox mülkiyyət hüququna hörmətlə yanaşmaqla qanun çərçivəsində özəl sektorun fəaliyyəti üçün zəruri infrastrukturu yaratmaq funksiyasını yerinə yetirməlidir. 1997-2000-ci illərdə Dünya Bankının baş iqtisadçısı olmuş, Nobel mükafatı laureatı Cozef Stiqlitz isə nəzarətsiz buraxıldığı təqdirdə iqtisadi qloballaşmanın yoxsulluğun kəskinləşməsinə və gərginliyə səbəb olmasının qaçılmazlığını vurğulayır.

Azad ticarətin, azad sahibkarlığın və bazar əsaslı iqtisadiyyatların müasir sistemi təxminən 200 il əvvəl formalaşmağa başlayıb. Bu prosesin bir çox iqtisadi quruluşlarda verdiyi səmərə dünya dövlətlərini prosesi təşviq etmək istiqamətində düşündürür. Hansı yollarla liberal iqtisadiyyatın verdiyi faydadan daha çox yararlanmaq olar? Bu istiqamətin geniş yayılması üçün dövlət hansı tədbirlər həyata keçirə bilər? Son illər iqtisadçıların gündəmə gətirdiyi ən aktual məsələlər məhz bu suallar ətrafında toplaşıb. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin fəal və önəmli aktoruna çevrilən Azərbaycanda da müvafiq sahə prioritet istiqamət kimi müəyyənləşdirilib. Ölkəmiz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bazar münasibətlərinə əsaslanan liberal iqtisadi sistemin formalaşması, vətəndaşların iqtisadi azadlığına, təşəbbüskarlığına şərait yaradılması, zəngin təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə, investisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsi və digər tədbirlərin nəticəsi olaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı yeni keyfiyyət parametrləri ilə özünü təsdiqləyib. Bu parametrlər keçid dövrünü uğurla başa vurmuş ölkəmizdə mülkiyyətin çoxnövlülüyünün təmin olunması, bazar iqtisadiyyatı üçün qanunvericilik bazasının yaradılması, aqrar islahatların həyata keçirilməsi, sahibkarlar institutunun formalaşması, özəlləşdirmə istiqamətində hüquqi bazanın yaradılması, müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətində dövlətin rolunun məhdudlaşdırılması, daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılmasında, qiymətlərin bazar tərəfindən müəyyənləşdirilməsi, ümumilikdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin minimuma endirilməsi və bu kimi digər məsələlərdə özünü göstərir.

Son illər dünyanın yüksək inkişaf etmiş ölkələrinin də üzləşdiyi iqtisadi böhran “İnkişafın Azərbaycan modeli”ni gündəmə gətirir. Prezident İlham Əliyevin böyük uzaqgörənliklə irəli sürdüyü iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi konsepsiyası məhz bu modelin əsas elementlərindən olan davamlı iqtisadi inkişafa aparan amildir. Son illərin təcrübəsi iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinin ən səmərəli yolu kimi sahibkarlığın inkişafını ön plana çıxarır. Sahibkarlığın inkişaf səviyyəsi iqtisadiyyatın şaxələnməsinə və təsərrüfat sisteminin bir sahədən asılılığının aradan qalxmasına zəmin yaradır. Ölkəmizdə azad sahibkarlığın təşviqi istiqamətində həyata keçirilən önəmli tədbirlərdən biri də Azərbaycanda sahibkarlara “investisiya təşviqi sənədi”nin verilməsidir. Bu sənəd ilə sahibkarlar müəyyən edilmiş vaxt ərzində bir sıra vergilərdən azad edilir və onların fəaliyyətinin genişlənməsi üçün müxtəlif güzəştlər tətbiq olunur. Bu addım son illər ölkəmizdə əlverişli biznes mühitinin yaradılması və azad iqtisadi fəaliyyətin təşviqi istiqamətində görülən işlərin sadəcə bir hissəsidir. Bununla yanaşı, sahibkarlıq subyektlərində aparılan yoxlamaların dayandırılması, lisenziyalaşdırma sisteminin təkmilləşdirilməsi, sahibkarlara dövlət maliyyə dəstəyinin davam etdirilməsi, iş adamlarının şikayətlərinə daha həssas yanaşılması məqsədilə apellyasiya şuralarının yaradılması, dövlət satınalmalarında şəffaflığın artırılması və ədalətli seçimin təmin olunması öz müsbət nəticələrini verməkdədir.

Azərbaycanın nail olduğu davamlı inkişaf modeli digər heç bir dövlətin inkişaf yoluna bənzəməyən, mövcud təcrübələri təkrarlamayan milli inkişaf modelidir. Belə bir konsepsiyanın daha hansı elementlərlə təkmilləşdirilməsi üzərində araşdırmalar aparılarkən müxtəlif yanaşmalar ortaya çıxır. Belə ki, “makro və mikro səviyyədə, eyni zamanda, sosial səviyyədə azad ticarətin təşviqi istiqamətində əlavə hansı tədbirlər görülə bilər?” sualı ətrafında bir sıra ideyalar maraq doğurur:

-regional dəyər zəncirində investisiyanın dəstəklənməsi və regionlararası ticarətin təşviqi iqtisadiyyatın müqayisəli üstünlüklərini meydana çıxara bilər. Bu, eyni zamanda məhsulların regional paylanmasını və rentabelliliyi asanlaşdırar. Azad bazarın informasiya sistemi, uyğunlaşdırılmış regional ticarət siyasəti, regional bazarların əlçatımlılığı da bu sırada önəmli faktorlardır.

-regional siyasətin hüquqi və tənzimləyici islahatlar yolu ilə tənzimlənməsi yerli və xarici investorlara daha böyük bazarlara çıxmaq imkanı verər. Bu istiqamətdə aidiyyəti qurumlar tərəfindən nəqliyyat xərclərinin azaldılması, region ərazisində gömrük rəsmiləşdirilməsi üçün standart sənədin hazırlanması kimi tədbirləri qeyd etmək olar.

-texniki və peşə təhsilinə sərmayə yatırmaq işçi qüvvəsinin bacarıqlarının özəl sektorun tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi baxımından mühüm addım olar. Bu, ölkə iqtisadiyyatının daha çox ehtiyac duyduğu müxtəlif peşələr üzrə seminar və treninqlərin təşkili ilə də həyata keçirilə bilər.

-investisiyanın təşviqi və ixracın inkişafı istiqamətində mövcud institutların imkanlarının genişləndirilməsi islahatların səmərəliliyini artıraraq özəl sektordakı gözlə görünməyən əngəlləri aradan qaldırmağa və yaradılmış imkanlardan geniş istifadəyə yol açar. Bu istiqamətdə müxtəlif təşkilatların layihələrindən yararlanmaq olar. USAİD-in “investisiya mühitinin təkmilləşdirilməsi” layihəsini misal kimi göstərmək olar. Bu layihə vergi ödənişi strukturunun və biznesin qeydiyyata alınmasının asanlaşdırılmasını, bu proseslərin investorlar üçün daha az riskli olması yollarını əks etdirir.

-sənayedə hər sektora spesifik yanaşmanın olması sistematik dəyişikliklərə qarşı daha böyük dözümlülüyün mövcudluğuna gətirə bilər. Belə ki, hər bir istehsalat sahəsinin öz tələblərinə uyğun yanaşmanın tətbiqi məhsulun bazardakı rəqabət imkanlarına da böyük təsir göstərir. Bununla belə, sektorlar arasında bağlantıların olması da zəruridir.

-sahibkarlıq proqramları yeni sektorların, xüsusilə xidmət sənayesində yeni istiqamətlərin formalaşmasına stimul yaradır. Bu baxımdan yeni biznes qurmaq istəyənlər üçün yaradıcı ideyaların əməli işə necə çevrilməsinin öyrədildiyi layihələrin icrası faydalı olar.

Qeyd olunan xüsusiyyətləri ölkəmizin mövcud iqtisadi inkişaf əlamətləri ilə uyğunlaşdıraraq tətbiq etmək müsbət nəticələr verə bilər. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, iqtisadiyyatın heç bir elmi əsaslandırma olmadan, kortəbii şəkildə liberallaşdırılması iqtisadi inkişafa təkan vermir. Eyni zamanda, iqtisadi fəaliyyətə hədsiz dövlət müdaxiləsi də tərəqqiyə aparmır. Bu məsələdə hər bir ölkənin milli xüsusiyyətləri, mövcud imkanları ön plana çıxarılmaqla ən optimal modelin müəyyənləşdirilməsi zəruridir. Azərbaycan, bütün qeyd olunan məqamlar nəzərə alınmaqla artıq öz mütərəqqi inkişaf modelini müəyyənləşdirib. Bu modelin gələcəkdə daha da təkmilləşdirilərək ölkəmizin davamlı tərəqqisinə, xalqımızın rifahına xidmət edəcəyi şübhə doğurmur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün

Əsəd Məmmədov

AZƏRTAC-ın müxbiri