Bakı, 2 avqust, AZƏRTAC

Azərbaycan memarlığı nəhəng daş kitaba bənzəyir. Onun səhifələrində uzaq və yaxın keçmişimizin, tarixi inkişafımızın müxtəlif dövrləri öz əksini tapıb. Bu kitabı Şuşasız təsəvvür etmək olmaz. Yerləşdiyi məkanın unikallığı ilə diqqəti cəlb edən bu şəhər bütün mənalarda çoxəsrlik tariximizin son bir neçə yüzilliyini elə bir əlçatmaz mənəvi dəyərlərlə zənginləşdirib ki, onların hər biri haqqında saatlarla danışmaq olar. Dünyada “Şərqin konservatoriyası” və “Azərbaycanın musiqi beşiyi” kimi tanınan, hər birimizin qürurverici mənəvi dayağına çevrilən qala-şəhərin özünəməxsus landşaftı yerli memarlara yaradıcı təxəyyüllərini qanadlandırmağa, buranın təbii gözəlliyinə əlavə rəng qata biləcək maraqlı tikililər ərsəyə gətirməyə imkan verib.

Doğrudan da, şəhərin iyirmiyədək məhəlləsində yerləşən və milli memarlıq ənənələrimiz əsasında ucaldılan orijinal biçimli tikililər, Şuşanın və ətrafının gözoxşayan guşələri, o cümlədən Cıdır düzü, Daşaltı, “Xəzinə qala” mağarası və digər təbii gözəllik qaynaqları buraya ayaq basan insanların heyrət qaynağına çevrilib, gördüklərini rəng və cizgilərlə ifadə edən rəssamları isə zaman-zaman ilhamlandırıb.

Bu rəssamların arasında memar-rəssam, Əməkdar İncəsənət Xadimi, professor Elturan Avalovun (1940) Şuşaya münasibəti digərlərindən fərqlənir, desək, yanılmarıq. Hələ gənclik illərində “Şuşa şəhərinin memarlığı və onun tarixi simasının qorunması” mövzusunda yazdığı və 1973-cü ildə müdafiə etdiyi dissertasiyada “Qarabağın incisi”nə yönələn maraq və məhəbbət sonrakı illərdə yaradılacaq çoxsaylı qrafik işlərin əsas leytmotivinə çevrilib. Bu əsərlərdə onun daşlarda yaşayan tarixin gözəlliyini bütün incəliyinə kimi tamaşaçıya çatdıra bilməsi kifayət qədər görünəndir... Əlavə edək ki, onun şəhərə sonsuz sevgisinin kökündə həm də anası Məhbubə xanımın əslən Şuşadan olması dururdu. Körpə yaşlarından başlayaraq ömrünün müxtəlif illərini Şuşada keçirən və buranın hər məhəlləsinə bələd olan E.Avalov sonralar əslində özünün uşaqlıq və gənclik dövründə yaddaşına hopan təəssüratlarına bədii tutum verib.

Onun “şəhər-qala”nın memarlıq incilərinə yaradıcı memar-rəssam münasibətindən Şuşanın, sözün əsl mənasında, cəlbediciliyi və ecazkarlığı ilk baxışdan duyulan “memarlıq salnaməsi” yaradılıb.

E.Avalovun bütünlükdə “Şuşa” adlanan bu qrafik silsiləsi qısa zaman distansiyasından belə tarixi mahiyyət daşıdığını təsdiqləyib. Çünki şəhərin işğalından sonra burada əvvəllər rəsmi qeydiyyata alınmış 170 memarlıq və 160 incəsənət abidəsinin taleyindən tam xəbərimiz yoxdur. İndiki halda isə memar-rəssamın ərsəyə gətirdiyi bu qrafika nümunələri bədiiləşdirilməsinə baxmayaraq, özündə həmin tikililərin orijinal forma-biçimində hifz olunan estetik tutumu və dövrün tarixini yaşatmaqdadır. Pənahəli xanın qəsri (XVIII əsr), Gəncə qapısı (1750-1770-ci illər), Qara Böyükxanımın qəsri (XVIII əsrin ikinci yarısı), İbrahimxəlil xanın qəsri (XVIII əsr), Xan sarayı (XVIII əsr), Yuxarı Gövhər ağa məscidi (XVIII-XIX əsrlər), Saatlı məscidi (XVIII əsr), Aşağı Gövhər ağa məscidi (XVIII-XIX əsrlər), Xurşidbanu Natəvanın evi (XIX əsr), Mehmandarovların mülkü (XVIII əsr), Xurşidbanu Natəvanın tikdirdiyi karvansara (XIX əsr), Xan qızı bulağı (XIX əsrin ortaları), Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi (1982-ci il) vurğuladığımız bədii-estetik məziyyətləri özündə yaşadan abidələrdəndir.

Çox vaxt sənətkarlarımızın yaşadıqları dövrə “bədii güzgü” tutmaqda gecikmələrinin qarşılığında E.Avalovun ağ-qara cizgilərdən “boylanan” əsərləri həm də onun yaradıcı-vətəndaş mövqeyini nümayiş etdirir. Rəssamın Şuşa ünvanlı lövhələrində tarixiliklə bədiiliyin uğurlu sintezi silsilənin əhəmiyyətini artıran amillərdəndir. Odur ki, tamaşaçı onların hər biri ilə üz-üzə, göz-gözə qalanda təkcə milli memarlarımızın yaradıcı təxəyyülünə heyranlığını ifadə etməyib, həm də daşlarda hifz olunan bənzərsiz gözəlliyi dərindən duymaqla, yaddaqalan biçimdə bədiiləşdirməyə nail olan rəssamın sənətkarlığını yüksək dəyərləndirir.

Sayı 50-yə çatan və tuş-pero texnikasında ərsəyə gətirilən bu qrafik lövhələrdə “Elturan Avalov dəst-xətti” və ifadə üslubu dərhal diqqəti cəlb edir. Hər motivi qeyri-adi cizgi improvizələri ilə gerçəkləşdirən rəssam müxtəlif formalı cizgilərlə, sözün əsl mənasında, “daşlaşmış poetika” kimi qəbul olunan milli memarlıq tikililərinə düşündürücü estetik tutum bəxş edib. Onun “Yuxarı Gövhər ağa məscidi” əsəri buna əyani nümunədir. Burada günəşin şüalarının qarşısını almağa çalışan buludların, minarələri səmaya ucalan məscidin, meydanın mərkəzinə yaraşıq verən daş bulağın və bütün bu gözəlliyə rəng qatan yaşıllığın bədii şərhində müəllifin nümayiş etdirdiyi sənətkarlıq-qrafik ustalıq, doğrudan da, şaşırdıcıdır...

Eyni estetik təəssüratı onun böyük şövqlə yaratdığı “Zöhrabbəyovların evi”, “Gəncə qapısı”, “Mehmandarovların evi”, “Çuxur məhəllə”, “Xan evi”, “Bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin evi”, “Mamayi məhəlləsi”, “Şeytan bazarı”, “Xan qızı Natəvanın evi” və başqa əsərlərindən də almaq mümkündür.

Ağ-qara cizgilərlə memarlıq abidələrinin və onun müxtəlif ayrıntılarının, təbiət motivlərinin və onun ayrılmaz parçası olan müxtəlif formalı ağacların daşıdığı estetik qaynağı üzə çıxarmaq, onun cəlbediciliyinə nail olmaq nə qədər çətin olsa da, E.Avalov bunu çox sənətkarlıqla həyata keçirir. “Zöhrabbəyovların evi”, “Çuxur məhəllə”, “Mehmandarovların evi”, “Saatlı məhəlləsinin məscidi” və “Çuxur məhəllə meydanı” əsərlərində ağacların təqdimatındakı rəngarənglik kimi, “Gəncə qapısı”, “Xan Şuşinskinin evi”, “Mircanlı məhəlləsi”, “Aşağı Gövhər ağa məscidi”, “Xan evi” lövhələrində müxtəlif formalı daşlardan “boylanan” gözəllik qabarıq və yaddaqalandır.

Ən qəribəsi isə rəssamın hər bir əsərdə tətbiq etdiyi sayagəlməz cizgi improvizələrinin və incəliklərinin bədii bütövlüyünə nail olmasıdır. Qənaətimizcə, sənətkar məhz cizgilərin duyulası ritminin və axıcılığının bir araya gətirilməsi sayəsində tamaşaçını ovsunlayan bu bütövlüyə nail olub.

Hazırda Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetində “Təsviri incəsənət” kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışan E.Avalov Şuşa sevgisini bu gün də yaşatmaqdadır. Onun yeni yaratdığı əsərlər də bunu təsdiqləyir. Rəssam-memarın ən böyük arzusu Azərbaycanımızın bu ayrılmaz parçasında yerli sənətkarların əli ilə yaradılmış Şuşanın memarlıq tarixini, onun bədiiləşmiş “daş möcüzəsi”ni - gözəlliyini dünyaya göstərməkdir.

Ziyadxan Əliyev

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi,

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru