Bakı, 8 fevral, AZƏRTAC 

SSRİ-nin dağılması ötən yüzillikdə dünya siyasəti baxımından ən önəmli hadisələrdən biridir. Bu hadisə ən çox türk dillərinin inkişafına və nüfuz qazanmasına gətirib çıxarıb. Müəyyən maneələr aradan qaldırıldıqdan sonra türk dillərinin bir-biri ilə qovuşması geniş vüsət alıb. Beləliklə, türk dillərinin müqayisəli qrammatikasının hazırlanması ilə bağlı daha ciddi tədqiqatlara başlanılıb.

Hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda müasir türk dillərinin müqayisəli sintaksisi dərindən öyrənilir. Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dili şöbəsinin müdiri, professor İsmayıl Kazımovun rus dilində çapdan çıxmış “Müqayisəli sintaksis” (“Sravnitelnıy sintaksis“) adlı yeni kitabı bunun əyani sübutudur.

“Qohum dillər” deyəndə həmin dillərdə olan sözlərin sayı deyil, cümlə quruluşu əsas götürülür. Cümlənin quruluşu, danışıq tərzi, intonasiya, mübtədanın əvvəldə və xəbərin sonda işlənməsi türk dillərinin qohumluğunu sübut edən amillərdəndir. Akademik Kamal Abdullayevin sözləri ilə desək, “Türk dilləri sintaksisinin bir çox özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu, söz sırasında da, qrammatik (sintaktik) kateqoriyaların dəyərliklərində də özünü göstərir. Bəzi sintaktik məqamlarda türk dilləri birləşə bilir”.

Professor İ.Kazımovun tədqiqatı göstərir ki, sintaktik quruluşda baş vermiş inkişaf və mürəkkəbləşmə türk xalqlarının uzunmüddətli düşüncə zənginliyi ilə əlaqədar olub. Müəllif sintaktik quruluşda baş verən dəyişiklikləri və onların səbəblərini daha yaxşı bilmək üçün türk dillərinin sintaktik quruluşunu müqayisəyə cəlb etməyin əhəmiyyətini diqqətə çatdırır.

Onun fikrincə, dillərin qohumluğu təkcə leksik vahidlərin oxşarlığı ilə deyil, həm də qrammatik-sintaktik quruluşun yaxınlığı ilə müəyyənləşir. Buna görə də hər cür cümlə tipinin əmələgəlmə yollarında, vasitələrində olan ümumi və xüsusi cəhətləri müəyyənləşdirmək, öyrənilən dillərin sintaktik strukturunda özünü göstərən müvafiq oxşar və fərqli əlamətləri tapmaq, müxtəlif sintaktik hadisələrin yerinə və kəmiyyətinə görə yaranan ümumi və diferensial inkişaf xəttini, həmçinin cümlə tiplərində, onların sırasında müşahidə olunan özünəməxsus təkamül meyillərini öyrənmək bu kitabın başlıca qayəsidir.

Monoqrafiyada türk dillərinin sintaktik təkamülü izlənilir. Cümlə, xüsusən də cüttərkibli və təktərkibli, həmçinin yarımçıq cümlə öyrənilir.

Sadə cümlə genetik cəhətdən qohum dillərin sintaktik strukturunda özünü əsas vahid kimi göstərir. Oğuz qrupu türk dillərinin materialları əsasında bu problemin İ.Kazımov tərəfindən öyrənilməsi nəinki sadə cümlənin prototiplərinin, həmçinin indiki dövrdə qohum dillərin sintaktik quruluşu arasında olan ümumi və diferensial əlamətlərin aşkarlanmasına imkan yaradır.

Qrammatikaların tədqiqi son illərdə daha geniş vüsət alıb ki, bu da müstəqillik qazanmış türk xalqlarının yaxınlaşması ilə bağlıdır. İndi ortaq türk dili probleminin həlli istiqamətində müəyyən işlər görülür. Həmin işlərdən biri də qohum türk dillərinin ortaq nitq vahidlərini - cümlə sistemini yaratmaq və bunun vacibliyini tədqiqatlarla sübut etməkdir.

Bu baxımdan professor İ. Kazımovun “Müqayisəli sintaksis” monoqrafiyası böyük əhəmiyyət daşıyır.