Bakı, 24 iyul, AZƏRTAC

Dövlət borcu nədir və Azərbaycanda bu sahədə vəziyyət necədir? “Ekonomiks” Beynəlxalq İqtisadi Araşdırmalar Birliyinin sədri, iqtisad elmləri doktoru, professor Fikrət Yusifov AZƏRTAC-ın bu sualını şərh edərək deyib:

- Dövlət borcunun klassik tərifi onun mahiyyətini olduğu kimi açıqlayır: “Dövlət borcu dövlətin büdcə kəsirini bağlamaq üçün götürdüyü borcdur”. Dövlət borcunun ətrafında iqtisadçıların fikirləri tarixən heç vaxt uzlaşmayıb. Bu elmin klassik tərəfini təmsil edənlər dövlət borcunu “insanlar tərəfindən nə vaxtsa kəşf edilmiş bəla” kimi dəyərləndirsələr də, digər qrup iqtisadçılar dövlət borcunu ölkə iqtisadiyyatının qaldırılmasını stimullaşdıran vasitə kimi qiymətləndirirlər. Tarixin bu günə qədər sübut edib ortaya qoyduğu isə budur ki, bəzi dövlətlər borclanma hesabına nəinki iqtisadi cəhətdən inkişaf edə biliblər, hətta dünya iqtisadiyyatının monstrlarına çevrilməyə belə müvəffəq olublar. Dediyimiz fikirləri təkcə ABŞ-ın timsalında əsaslandıra bilərik. Bu gün dünya iqtisadiyyatının dörddə birinə sahib olan bu ölkənin dövlət borcu onun ümumi daxili məhsulundan (ÜDM) çox olan həddə gəlib çatsa da, bu dövlətin illərlə apardığı iqtisadi siyasət, iqtisadiyyatı çökdürə biləcək böhranlardan özünəməxsus manevrlərlə yayınması və hətta bəzən bu böhranlardan öz iqtisadi durumunu bir qədər də yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edə bilməsi onu dünyanın iqtisadi cəhətdən ən qüdrətli ölkəsinə çevirib. Misal üçün, 2014-cü il yanvarın 1-ə ABŞ-ın dövlət borcu 18 trilyon 141 milyard dollar təşkil edib. Bu isə ÜDM-in 109,9 faizinə bərabərdir. Bu borcun xəzinə öhdəlikləri şəklində olan 5 trilyon dollara qədər hissəsi isə xarici dövlətlərə olan borcdur ki, onun da təqribən yarısı Çin və Yaponiyanın payına düşür.

Avropa İttifaqına daxil olan ölkələr üzrə də dövlət borcunun ümumi məbləği, bu gün onların məcmu ÜDM-dən çoxdur. Təkcə Böyük Britaniyada dövlət borcu ÜDM həcmini 4 dəfəyə qədər üstələyir. Tarix bu qaydada dövlət borcu hesabına güclü iqtisadiyyat quranların “odla oynadıqları”nı dəfələrlə sübuta yetirsə də, bundan heç də bütün dövlətlər düzgün nəticə çıxara bilməyib. Təsəvvür edirsinizmi ABŞ-ın 18 trilyon 141 milyard dollar həcmində olan dövlət borcunun xarici dövlətlərə aid olan 5 trilyon dollarlıq hissəsinin 30-40 faizi həmin dövlətlər tərəfindən satışa çıxarılarsa, dünya maliyyə bazarında nələr baş verər? Bu, ABŞ dollarının qeyd-şərtsiz uçuruma yuvarlanması və ölkə iqtisadiyyatının fəlakətlə üzləşməsi demək olar. Bunun baş verməyəcəyinə kim təminat verə bilər?

Borclanmada səriştəsizliyə yol vermiş Yunanıstanın son illərdə yaşadığı ağır iqtisadi durum göz qabağındadır. Enerji resursları olmayan, lakin buna baxmayaraq ÜDM–in adambaşına həcminə görə dünyanın 50 ölkəsinin siyahısına düşən (adambaşına 26000 min ABŞ dolları) Yunanıstanda bu gün insanlar əməkhaqqı kartı ilə bankomatdan 60 avro pullarını çıxara bilmirlər. Hesab edirik ki, borclanmada eyforiyyaya uymuş bir çox ölkələri yaxın zamanlarda belə aqibət gözləyə bilər və artıq Yunanıstandan başqa digər Avropa ölkələrində də bunun ilkin əlamətləri üzə çıxmağa başlayıb. Avropa İttifaqının və onun nüvəsini təşkil edən Almaniya və Fransanın Yunanıstana “yardım əlini” uzatması heç də yunan xalqına böyük sevgidən irəli gəlmir. Səbəb sadədir, “böyük qardaşlar” yunan defoltunun Avropa İttifaqı üçün nə vəd etdiyinin fərqindədirlər...

Bəs Azərbaycanda dövlət borcu hansı səviyyədədir? Dövlət borclarımızın bu günə olan səviyyəsi ölkəmizin iqtisadiyyatı və vətəndaşlarımızın yaşam tərzinə necə təsir edə bilər? Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Azərbaycanın bu günə olan 6,5 milyard ABŞ dolları məbləğində dövlət borcu dünyada ən aşağı borclanma göstəricilərdən biridir və bu borcun adambaşına düşən həcmi 675 ABŞ dollarına bərabərdir. Bunu hər kəs bilməlidir. Müqayisə üçün deyək ki, bu rəqəm ABŞ-da 57 min dollara, Böyük Britaniyada 158 min dollara, Almaniyada 71 min dollara, Fransada 81 min dollara, Rusiyada 4 min 200 dollara, Gürcüstanda 2min 400 dollara, Ermənistanda 2 min 700 dollara bərabərdir.

Dövlət borcu mahiyyət etibarilə aktiv və passiv borclara bölünür. Aktiv dövlət borcları büdcə vasitəsilə bu borcların dövlətin konkret sosial-iqtisadi proqramlarının reallaşdırılmasına, infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilən hissəsidir. Passiv dövlət borcları isə büdcədən maliyyələşən cari xərclərin bağlanmasına yönəldilən borclardan ibarətdir. Hər kəsə bəllidir ki, Azərbaycan hökumətinin götürdüyü borclar tamamilə aktiv borclar kateqoriyasına aiddir. Bunun belə olduğunu bilmək üçün büdcədən maliyyələşən sosial proqramlara və infrastruktur layihələrinə nəzər salmaq kifayətdir. Mətbuat səhifələrində bəzi müəlliflər yazırlar ki, Azərbaycan hökumətinin cəlb etdiyi kreditlərin böyük əksəriyyəti infrastruktur layihələrinə yönəldilir və bu layihələr əlavə dəyər yaratmır. Onlar bir məsələni bilməlidirlər ki, büdcəyə cəlb edilmiş belə vəsaitlər hesabına reallaşan həmin infrastruktur layihələri ölkə iqtisadiyyatında yaradılan əlavə dəyərin əldə olunmasında birbaşa deyil, dolayı yolla iştirak edir. Unudulmamalıdır ki, normal iqtisadi fəaliyyət üçün normal infrastrukturun olması ən vacib şərtlərdən biridir.

Azərbaycanın dövlət borcunun vəziyyətini mətbuat səhifələrində “təhlil” edən bəzi “ekspertlər” bir qədər də qabağa gedib, Dövlət Neft Şirkətinin borclarını da Azərbaycan dövlət borcunun üzərinə gələrək ölkədə adambaşına düşən dövlət borcuna dair göstəricini iki dəfə şişirdilmiş şəkildə cəmiyyətə təqdim edirlər. Bu, sadəcə diletantlıqdır və həmin adamlar bilmək istəmirlər ki, neft şirkətinin götürdüyü borclar onun mövcud aktivlərindən dəfələrlə azdır və bu borcları dövlət deyil, şirkətin özü qaytarır.

Nazirlər Kabinetinin bu günlərdə keçirilmiş iclasında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dövlətin borclanma sahəsindəki kursunu açıq şəkildə ifadə edərək dedi: “Azərbaycanda xarici dövlət borcumuz minimum səviyyədə olmalıdır, hazırda təqribən 10-11 faiz civarındadır. Biz onu daha da aşağı salmalıyıq. Biz borc götürə bilərik. Ancaq bu, bizə lazım deyil. Sabah bu, bizə problem yarada bilər”.

Həm Prezidentin açıqlaması, həm də, ümumən, yuxarıda sadaladığımız faktlar göstərir ki, dövlət borcu ilə bağlı məsələlər Azərbaycanda heç kəsi narahat etməməlidir...