Naxçıvan, 26 avqust, Rauf Əliyev, AZƏRTAC

Naxçıvanda çəltikçiliyin inkişafı üçün münbit şərait var. Muxtar respublikada qədim dövrlərdən bəri müxtəlif dənli bitkilərin əkininə böyük yer verilib, buğda, arpa əkini ilə yanaşı, çəltik yetişdirilməsi də əkinçilərin diqqət göstərdiyi sahələrdən olub.

AZƏRTAC xəbər verir ki, əlverişli iqlim və münbit torpaqlara malik olan muxtar respublikada vaxtilə əksər ərazilərdə çəltik becərilib.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının inzibati ərazisində, ələlxüsus da Şərur rayonunun Çərçiboğan, Dərvişlər, Aralıq, Maxta, Dəmirçi, Babək rayonunun Qoşadizə, Kültəpə, Şəkərabad, Şıxmahmud, Uzunoba, Culfa rayonunun Bənəniyar, Saltaq, Kırna və Əbrəqunus kəndlərində 1800-cü ildən başlayaraq, darı ilə yanaşı, çəltik əkini də geniş ərazilərdə aparılıb. Tarixi mənbələrdən əldə etdiyimiz məlumata görə, 1828-ci ildə Naxçıvan xanlığında çəltik məhsulu 10 min puda bərabər olub. Kəngərli rayonunun Qarabağlar və Yurdçu kəndləri arasında, qədim Şahtaxtı kəndinin Araz çayına yaxın ərazilərində, Babək rayonunun Kültəpə və Məmmədrza Dizə, Qaraqala və Sirab kəndləri arasındakı ərazilərdə çəltik ləklərinin qalıqlarına bu gün də rast gəlinir.

Çəltik əkini XIX əsrdə, XX əsrin ortalarınadək muxtar respublikanın çox böyük ərazilərini əhatə edib. Vaxtilə Zaqafqaziya Mərkəzi Statistika İdarəsinin verdiyi məlumata görə, 1905-ci ildə Çar Rusiyasının İrəvan quberniyasının Naxçıvan qəzasında 140 ton çəltik istehsal olunub. Muxtar respublikanın geniş əkin sahələrinə malik Şərur rayonunda olarkən öyrəndik ki, 1941-1945-ci illər müharibəsi dövründə rayonun əksər kəndlərində böyük ərazilərdə çəltik əkilib. Tumaslı, Vayxır, Püsyan, Vərməziyar, İbadulla, Alışar, Muğanlı, Qarahəsənli kəndlərinin ərazilərində hektarlarla çəltik sahələri olub.

O vaxt çəltikçiliklə məşğul olan insanlardan bir neçəsi ilə görüşüb söhbət etdik.

Babək rayonunun Vayxır kənd sakini, 88 yaşlı Zəhra Şıxəliyeva deyir ki, kəndin “Kirdələr”, “Söyüdbaşı” adlanan ərazilərində böyük çəltik sahələri vardı. Hətta çəltik sahələrinin bir ucu Vərməziyar, İbadulla kəndlərinə qədər gedib çıxırdı. Bu tərəfdən isə Püsyan kəndinin torpaqlarına qədər uzanırdı. Əkinə may ayında başlanılırdı. Suvarma suyu Arpaçaydan gəlirdi. Məhsulun yetişmə dövrünə qədər əkinçilər ayaqyalın suyun içərisinə düşüb çəltiyi alaq otlarından təmizləyirdilər ki, şitillər yaxşı inkişaf etsin. Çəltiyin yetişməsinə 10-15 gün qalmış su kəsilirdi.

Şərur rayonunun Diyadin kəndində yaşayan 86 yaşlı Zal Hüseynov da çəltiyin necə əkilib-biçildiyini yaxşı xatırlayır. Deyir ki, tarlaların suvarılması və alaq otlarından təmizlənməsini nəzərə almasaq, əsas iş biçin dövrü, yəni sentyabr-oktyabr aylarında olurdu. Çünki zəmilər əllə biçildikdən sonra məhsul yerə sərilirdi ki, iki-üç gün tam qurusun. Sonra dərz bağlanır, 5-6 gün sonra isə döyülmə prosesi başlayırdı. Müsahibimiz hansı çəltik növlərindən əkildiyini xatırlamasa da (ölkəmizdə 6-7 növ çəltik sortu rayonlaşdırılıb), hər hektardan 35-40 sentnerə yaxın məhsul yığdıqlarını bildirdi.

Məlumat üçün deyək ki, çəltik bitkisi quruluşuna görə vələmirə və adi darıya oxşayır. Ancaq bioloji və fizioloji xüsusiyyətləri ilə bütün taxıl növlərindən fərqlənir. Kənd təsərrüfatı mütəxəssisi Əsgər Həsənov deyir ki, çəltik nəmliyə çox tələbkar olmasına baxmayaraq, su bitkisi hesab edilmir. Çünki su bitkilərinin kök sistemi zəif şaxələnir, çəltikdə isə köklər qüvvətli şaxələnərək çox sayda kök telləri əmələ gətirir.

Tarixən çəltikçiliyin geniş inkişaf etdirildiyi muxtar respublikada formalaşmış əkinçilik mədəniyyəti Naxçıvanın milli mətbəx mədəniyyətinə də təsirsiz ötüşməyib. Naxçıvanda məşhur “Düyü sıyığı”, “Şiləaşı”, “Südaşı”, “Çəkmə” və yaxud “Çəkməcə” kimi xörəklər o illərdən müasir günümüzə qədər gəlib çatan nemətlərdəndir. Doğrudur, bu gün muxtar respublikada çəltik əkini həyata keçirilməsə də, bu qiymətli bitki Naxçıvanın təsərrüfatçılıq ənənələrində yaşayır.