REGİONLAR
Naxçıvanın daş abidələri xalqımızın daş yaddaşıdır
Naxçıvan, 30 aprel, AZƏRTAC
Naxçıvan ərazisi tarixi abidələrin zənginliyinə görə Azərbaycanda özünəməxsus yer tutur. Bu qədim diyarda antik, orta əsrlər dövrünə aid maddi-mədəniyyət nümunələri, ilk insanların yaşadıqları mağaralar, qədim yaşayış yerləri, möhtəşəm qala divarları, qayaüstü rəsmlər, daş qoç heykəllər, türbələr, körpülər və digər tarixi abidələr yerləşir. Bu abidələr əcdadlarımızın ictimai-mənəvi həyatını, adət-ənənələrini və mədəniyyətini öyrənmək üçün qiymətli mənbədir.
Muxtar respublika ərazisində qəbirüstü xatirə abidələri də geniş yayılıb. Onların böyük bir qismini müxtəlif növ daşlardan hazırlanmış qoç və qoyun heykəlləri təşkil edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi bu heykəllərin yayılmasına görə Azərbaycanda ilk yerlərdən birini tutur. Naxçıvandan başqa Qarabağ, Lənkəran, Gəncə və digər bölgələrdə də bu cür abidələrə rast gəlinir. Bu fiqurların geniş yayılması burada yerli əhalinin qədimdən heyvandarlıqla məşğul olduğunu göstərir. Qoç qədim türk xalqlarında güc, qüvvət, bolluq rəmzi hesab edilib, dadlı və keyfiyyətli əti isə əhalinin əsas ərzaq məhsullarından olub.
Azərbaycan ərazisindəki daş qoç və qoyun heykəlləri ölkəmizə gələn səyyah və tarixçilərin diqqətini cəlb edib və onlar öz əsərlərində bu barədə maraqlı məlumatlar veriblər. Ölkəmizdə epiqrafik abidələrin tanınmış tədqiqatçılarından olan AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Fəxrəddin Səfərli bildirir ki, daş qoç və qoyun fiqurları çox qədim tarixə malikdir. Qəbirlərin üzərinə qoyun və qoç fiqurlarının qoyulmasını qədim türk tayfalarının dəfn adətləri və inancları ilə əlaqələndirirlər. Xalq arasında belə fikir var imiş ki, qəbirlərin üzərinə qoyulan bu heykəllər dəfn edilənlərin axirət dünyasında cənnətə getmələrinə kömək edəcək. İslam dini regionda geniş yayıldıqdan sonra qəbirüstü fiqurlar bütpərəstliyi xatırlatdığına görə daha az istifadə olunmağa başlayıb.
Fəxrəddin Səfərli deyir ki, yerli əhalinin daşdan hazırlanmış bu heykəllərə güclü inam bəsləməsi sonralar bu ərazilərə köçürülmüş ermənilərin də onlara ehtiramla yanaşmasına səbəb olub. Onlar bu fiqurları qədim qəbiristanlıqlardan gətirib öz qəbirlərinin də üstünə qoymağa başlayıblar. Ancaq ermənilər bununla da kifayətlənməyib, ötən əsrin sonlarından etibarən bu heykəlləri kütləvi surətdə oğurlayıb aparıblar. Bu abidələri Ermənistan ərazisində müxtəlif yerlərə düzərək erməni mədəniyyət abidələri kimi təqdim etməyə başlayıblar.
Qeyd edildiyi kimi, daş qoç və qoyun fiqurları qədim türk xalqlarının inancları və dəfn adətləri ilə bağlıdır. Bir müddət bu adətdən vaz keçilsə də, Azərbaycan ərazisində Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların hakimiyyətdə olması onun yenidən yayılmasına səbəb olub. Fiqurların böyük qismi sadə qoç və qoyun formasında hazırlansa da, bəzilərinin üzərində türk xalqlarının məişətinə, məşğuliyyətinə, incəsənətinə aid müxtəlif təsvirlər həkk edilib. Tək-tək hallarda isə bədəni sənduqə şəklində, baş tərəfi isə qoç başı formasında hazırlanmış abidələrə təsadüf olunur. Müşahidələr göstərir ki, qəbirüstü abidələr üzərində həkk olunmuş təsvirlər, əsasən, mərhumun peşəsini əks etdirir. Sənətkarlara ehtiram olaraq onların ölümündən sonra bu cür abidələr qəbirləri üzərinə qoyulurdu. Adətən, belə heykəllər varlı insanlara məxsus olurdu. Tədqiqatçılar təsdiq edirlər ki, üzərində saz təsviri olan qəbirlər aşıqlara məxsusdur. Bundan başqa, qoç heykəlinin üzərində sazla birlikdə qılınc təsvirinin həkk edilməsi Azərbaycan türklərinin folkloru və etnoqrafiyası üçün səciyyəvi haldır. Culfa bölgəsinin Gülüstan kəndi yaxınlığında, Araz çayının sol sahilində yerləşən qəbiristanlıqda üzərində əlində saz tutmuş insan təsvirləri olan qoç heykəli də aşkarlanıb. Bu abidə ərazidə saz sənətinin inkişafından, orta əsrlərdə burada musiqi məclislərinin keçirilməsindən xəbər verir.
Ordubad, Culfa, Şahbuz, Şərur bölgələrində aşkar olunmuş bu cür qəbirüstü abidələrin üzərində ov təsvirləri də var. Təsvirlərdə ox, kaman, ovçu, öküz təsvirlərini görmək mümkündür. Daş qoç və qoyun heykəllərinin bir neçəsinin üstündə isə at təsvirləri yer alıb. Heykəlin üzərində yəhərli at və qılınc təsvir olunub. Naxçıvanın digər bölgələrində də üzərində at təsviri olan qəbirüstü daş qoç və qoyun heykəlləri aşkar olunub. Bunun səbəbi türk xalqlarında ata böyük hörmət və məhəbbətə yanaşılmasıdır.
Şərur ərazisində tapılmış bir qoç heykəli üzərində isə dəvə karvanı təsvir olunub. Bu təsvir orta əsrlərdə Naxçıvanda dəvədən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunduğunu göstərir. Həmçinin bu təsvir Naxçıvan ərazisinin keçid bölgəsi olduğu və burada dəvəçiliyin inkişafı barədə məlumat verir.
Daş qoç və qoyun heykəllərinin bir qrupunun üzərində çoxlu təsvirlərlə yanaşı, kitabələr də həkk edilib. Burada dini xarakterli kəlamlar və mərhumun adı yazılıb. Hesab edilir ki, heykəllər qədim dövrdə hazırlansa da, ərəb qrafikalı kitabələr bura orta əsrlərdə əlavə olunub.
Muxtar respublikanın bölgələrindən gətirilmiş müxtəlif daş abidələrin böyük bir qismi Naxçıvan şəhərində yerləşən “Xan Sarayı” Dövlət Tarix-Memarlıq, Möminə Xatın və Açıq Səma Altında Muzey Kompleksində mühafizə olunur. Kompleksin direktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi Nəzakət Əsədova söhbət zamanı bildirdi ki, burada, ümumilikdə, 226 müxtəlif daş abidə nümayiş etdirilir. Onların da 70-dən çoxu daş qoç və qoyun fiqurlarıdır. Bütün abidələr qədim zamanlardan bəri türklərin bu ərazilərdə tarixin erkən dövrlərindən yaşadığını sübut edir. Bu daş abidələr tarixin sınağından keçərək bu günümüzə gəlib çatıb və özündə qədim türk xalqlarının minilliklərə sığmayan tarixini, mədəniyyətini yaşadır.
AZƏRTAC –ın Naxçıvan
Muxtar Respublikasındakı bürosu