Naxçıvan, 27 iyul, AZƏRTAC

Müasir dövrümüzdə nəqqaşlığın tarixi haqqında müəyyən məlumatlar olsa da, bu sənət növü tam əhatəli tədqiqata cəlb edilməyib. Nəqqaşlıq daha çox riyazi dəqiqlik, həvəs və səbir tələb etdiyinə görə kütləvi xarakter almayıb. XI əsrdə Avropa ölkələrində qrafika sənəti təşəkkül tapıb. O dövrdən metalişləmə, ağacoyma və silahların bəzədilməsi dəbə düşüb. Beləliklə, bu sənət tezliklə Yaxın Şərqdə, o cümlədən İran, Türkiyə, Misir, İspaniya və Mərakeşdə geniş yayılıb.

Bu sənət növünün bir sıra janrları mövcuddur. Metal və ya mis üzərində iynə ilə cızılmış, sonra basma üsulu ilə işlənmiş qravürə oford deyilir. Daş üzərində həkk olunmuş təsvirlərə litoqrafiya, ağac üzərində həkk olunmuş təsvirlərə isə ksiloqrafiya deyilir (“lito” yunanca daş, “ksilo” ağac deməkdir). Müasir dövrdə nəqqaşlıqda, əsasən, kitab qrafikası (kitabların tərtibatı), dəzgah qrafikası (bir nüsxədə yaradılan əsərin çoxaldılması), elmi-tədqiqat qrafikası (elmi cədvəllər, çertyojlar, sxemlər, xəritələr, tədris cədvəlləri və sair) istifadə olunur.

Nəqqaşın səbri və zövqü onun yaratdığı əl işlərində görünür. Eyni zamanda, nəqqaşlar üçün alətlər də vacibdir. Bu alətlər nələrdir, necə hazırlanır, necə istifadə olunur?

Materialı kəsmək üçün müxtəlif alətlərdən istifadə edilir. Puanson formasına görə mismara bənzəyən alətdir. Onun köməyi ilə müxtəlif dərinlikdə və müxtəlif endə xətlər çəkmək (cızmaq) mümkündür. Ştixel nəqqaş qələmi, frezer isə fırlanan kəsici alətdir. Bu alətlərdən indi yalnız zərgərlikdə istifadə olunur.

Müasir dövrün nəqqaşları çox vaxt lazerdən istifadə edirlər. Bu zaman material üzərinə hərf və şəkilləri daha aydın təsvir etmək, iti bucaqları, müxtəlif sıxlıqlı şəkilləri daha dəqiq həkk etmək olur. Metal və şüşə üzərinə təsvir salmaq üçün isə nəqqaşlar müxtəlif kimyəvi turşulardan istifadə edirlər.

Hazırda nəqqaşlığın sənaye üsulundan daha çox istifadə olunur. Müasir dövrdə işlənilən səlis kompozisiyalı, mürəkkəb naxışlı qutular, mücrülər, hədiyyə qovluqları və s. nəqqaşlıq nümunələri sayılır. Hazırda əsl nəqqaşlığın tətbiq edildiyi sahələrdən biri də zərgərlikdir. Ağac, metal, keramika məmulatlarına bəzək vurmaq üçün əlvan metal təbəqələrdən, fil və digər heyvanların sümüyündən, plastmasdan hazırlanan həndəsi formalı kiçik fiqurlar məmulatın üzərinə yerləşdirilir və onlardan müxtəlif formalı naxışlar yaradılır.

Mənbələrdə göstərilir ki, ölkəmizdə nəqqaşlıq sənəti XIX yüzillikdə geniş inkişaf edib. Şamaxıda Mirzə Cəfər, Şuşada usta Qurban Qarabaği, Ordubadda usta Zeynal Nəqqaş və başqaları bu dövrün məşhur ustaları olublar.

Usta Zeynal Nəqqaşın əl işləri həmin dövrdə özünəməxsusluğu ilə seçilib. Onun abidələr üzərinə vurduğu naxışlar zamanın sınağından çıxaraq bu günümüzədək gəlib çatıb. Usta Zeynal Nəqqaş dövrünün məşhur xəttat, nəqqaş və şairi kimi tanınıb. El arasında “Qızıl əlli nəqqaş” adı ilə məşhur olub. Naxçıvan şəhərindəki Xan sarayına, Ordubaddakı Cümə məscidinə, Məşədi Tağının evinə, bu rayondakı Əylis, Vənənd kəndlərində bəzi evlərə çəkdiyi rəsmlər və vurduğu naxışlar hələ də qalmaqdadır. O, qədim Ordubad şəhərinin “Malik İbrahim” qəbiristanlığındakı dağa bitişik “Qara pir”ə möhtəşəm naxış elementləri vurub. Eyni zamanda, XIX əsrin axırlarında Ordubaddakı Cümə məscidinin arxa tərəfinə yumurta sarısı, əhəng və başqa materiallardan hazırladığı məhlul vasitəsilə “Şiri-xurşid” gerbini işləyib. Həmçinin məscidin divarına öz şeirindən beytlər də həkk edib.

Ordubadda təşkil edilən “Əncüməni-şüəra” adlı ədəbi məclisin məşğələləri bəzən usta Zeynal Nəqqaşın evində keçirilib. Görkəmli yazıçı Məmməd Səid Ordubadinin məşhur “Tərcümeyi-halım” əlyazmasında usta Zeynal Nəqqaş haqqında dəyərli fikirlər var. Nəqqaş insanları düz yola, cəmiyyətə xeyir verməyə, pak və ülvi məhəbbətlə sevməyə çağıran bir sıra lirik şeirlərin müəllifi olub.

Nəqqaşlıq qədimdən bəri Naxçıvanda xalq sənətkarlığının ən məşhur növlərindən olub. Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyində muxtar respublika ərazisində aşkar olunan mis və gümüş pullar, orta əsrlərin məşhur memarlarından olmuş Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin inşa etdiyi möhtəşəm Möminə xatın, Yusif Küseyir oğlu türbələrinə və başqa memarlıq abidələrinə dair şəkilli materiallar, dekorativ-tətbiqi sənətə aid xalçaçılıq, zərgərlik, misgərlik, dulusçuluq və nəqqaşlıq nümunələri, xalq ustalarının əl işləri sərgilənir. Qədim xalq adət-ənənələri müasir zamanımızda bir çox xalq sənətkarları tərəfindən yaşadılır, inkişaf etdirilir.

Sənətşünas Nizami Alıyev bildirir ki, nəqqaşlıq hansısa şəklin və ya yazının kəsici alətlə müxtəlif materialların üzərinə həkk olunmasıdır. Nəqqaşlıq dekorativ-tətbiqi sənət növü kimi qəbul edilir. Müasir dövrdə, əsasən, məişət əşyalarının bəzək işlərində tətbiq olunur. Texniki xüsusiyyətlərinin çətinliyi ucbatından uzun illər bu işlə yalnız mahir sənətkarlar məşğul olublar və bu sənət əsrlər boyu yüksək qiymətləndirilib.

Nəqqaşlar ya əl ilə, ya da mexaniki üsulla işləyirlər. Bu zaman onlar metal, daş, taxta, şüşə üzərinə müəyyən təsvirləri köçürür, dekorativ bəzək işlərini görürlər. Adətən, nəqqaşlar həm də rəssam və xəttat olurlar. Dekorativ-tətbiqi sənətin ən zərif növlərindən biri sayılan nəqqaşlıq uzaq keçmişdə şöhrətli peşələrdən olub. İndi daha çox müasirləşib və nisbətən istiqamətini də genişləndirib.

Müasir dövrümüzdə Azərbaycanda və onun Naxçıvan Muxtar Respublikasında nəqqaşlıq bəzi qədim sənət növləri ilə birlikdə yaşadılır, gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılır. Bu gün hər bir rəssamın yaratdığı əsərdə nəqqaşlıq elementlərini görmək mümkündür.

AZƏRTAC-ın Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı bürosu