AZƏRTAC həmin yazını təqdim edir:

- Kənd təsərrüfatı bitkilərinin və eləcə də heriyin zaman və məkan daxilində elmi cəhətdən əsaslandırılmış qaydada tarlada biri-birini əvəz etməsinə növbəli əkin deyilir. Növbəli əkində iştirak edən bitkilərin və heriyin bütün tarlalardan keçərək öz əvvəlki yerinə qayıtdığı müddət rotasiya dövrü adlanır. Təsərrüfatın ixtisaslaşma istiqamətindən asılı olaraq növbəli əkində iştirak edəcək bitkilər seçilərək rotasiya cədvəli hazırlanır.

Müəyyən edilib ki, növbəli əkin sisteminin tətbiqi ilə hər rotasiyadan sonra torpağın təbii münbitliyi artır və bununla da becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı yüksəlir. Birillik və çoxillik paxlalı ot bitkilərinin, sideratların əkin dövriyyəsinə daxil edilməsi üzvi-bioloji əkinçiliyin tərkib hissələrindən biridir.

Bitkilərin elmi əsaslandırılmış qaydada növbələşdirilməsi, torpaqda qida maddələrinin miqdarının artırılmasını və onlardan səmərəli istifadə olunmasını, əlverişli su-fiziki xüsusiyyətlər yaratmaqla torpaqların eroziyadan qorunmasını, alaq otlarına, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı düzgün mübarizə aparılmasını təmin edir. Əgər bir bitki rotasiya müddətində və daha çox eyni tarlada becərilərsə, bu cür əkinlər fasiləsiz və ya monokultura əkinləri adlanır.

Elmi ədəbiyyatlarda göstərilir ki, eyni bitki bir sahədə uzun müddət becərildikdə torpaqda fitotoksiki maddələr toplanır. Bu maddələr fasiləsiz əkinlərdə toxumun cücərməsinə, bitkilərin normal böyüyüb inkişaf etməsinə mənfi təsir göstərərək məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyətini aşağı salır.

Müxtəlif bitkilər bioloji xüsusiyyətlərindən və becərilmə texnologiyasından asılı olaraq növbəli əkinə müxtəlif cür həssaslıq göstərir. Çünki bitki fiziologiyası və aqrokimya elmləri çoxdan müəyyən ediblər ki, ayrı-ayrı bitkilərin kök sisteminin torpağın müxtəlif dərinliyinə getməsi ilə əlaqədar olaraq onlar torpaqdan müxtəlif miqdarda müxtəlif qida maddələri mənimsəyirlər.

Bu isə o deməkdir ki, yalnız qısa köklü bitkilər becərildikdə torpağın üst qatları zəifləşəcək və məhsuldarlıq aşağı düşəcək, torpağın alt qatları isə istifadə olunmamış qalacaqdır. Torpaqdakı qida maddələri ehtiyatlarından tam istifadə etmək üçün bitkiləri növbələşdirmək lazımdır. Elmin və qabaqcıl təcrübələrin nailiyyətləri göstərir ki, iki il dalbadal yonca becərilən sahədə növbəti il əkilən pambıqdan daha yüksək və keyfiyyətli məhsul götürmək olar. Yonca iki il ərzində torpağın hər hektarında 300 kiloqramadək, bəzən isə daha çox azot toplayır. Onun kök sistemi torpağın aqrofiziki xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırır. Şorlaşmaya meyil göstərən torpaqlarda yoncanın kökləri biodrenaj rolunu oynayır. Ona görə də pambığın ən yaxşı sələfi yoncadır. Yonca, eyni zamanda, digər dənli və dənli-sünbüllü bitkilər üçün yaxşı sələfdir.

Cərgəarası becərilən bitkilər - pambıq, qarğıdalı, çuğundur və başqaları növbəli əkində alaq otlarından əziyyət çəkən bir sıra bitkilər üçün yaxşı sələfdirlər. Cərgəarası becərilən bitkilər bütün vegetasiya dövrü ərzində alaq otlarına qarşı mexaniki mübarizə aparmağa imkan verir, buna görə də onların məhsulları yığıldıqdan sonra torpaq çox təmiz qalır.

Bir çox bitkilərin ziyanvericiləri və xəstəlik törədiciləri ümumi olduğu üçün onları bir-biri ilə növbələşdirmək olmaz. Məsələn, arpa sələfindən sonra buğda, kartof sələfindən sonra pomidor, çuğundur yerinə çuğundur, noxud yerinə noxud yerləşdirmək məsləhət deyildir.

Taxılçılıqla məşğul olan istehsalçılar uzun müddət əkin sahələrində tətbiq etdikləri monokultura (fasiləsiz) əkinçilik sistemindən əl çəkib suvarılan bölgələrdə intensiv əkinçilik sisteminə keçməklə torpaqdan daha səmərəli istifadə etməyə imkan verən cərgəarası becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin dəmyə bölgələrində isə qara və bitkili heriklərin əkin sahələrini genişləndirməsi yolu ilə torpaqların təbii münbitliyini bərpa edərək becərdikləri bitkilərin məhsuldarlığının yüksəlməsinə nail ola bilərlər. Respublikamızın əkin sahələrinin quruluşu yenidən nəzərdən keçirilməli və bölgələrə uyğun optimal əkin strukturu yaradılmalıdır. Respublika üzrə növbəli əkin sistemində cərgəarası becərilən bitkilər ümumi əkin sahəsinin 19-20 faizini tutur. Mövcud şəraitdə dənli-sünbüllü bitkilərin növbəli əkin dövriyyəsində xüsusi çəkisinin 78-80 faiz olması həddən artıq yüksəkdir.

Respublikamızda taxılçılığı inkişaf etdirmək üçün tərtib olunan növbəli əkin sistemində taxılın xüsusi çəkisinin 67 faizdən çox olması tövsiyə olunmur. Ona görə də ümumi əkin dövriyyəsində cərgəarası becərilən və eləcə də dənli-paxlalı yem bitkilərinin xüsusi çəkisini artırmaq tövsiyə edilir.

Qara heriyi növbəli əkin dövriyyəsində əvəz edən əsas və gəlirli bitki noxud hesab edilir. Dəmyə bölgələri üçün, noxud-buğda–arpa və ya noxud-buğda-buğda tipli qısa rotasiyalı növbəli əkinlərdən istifadə edilməsi tövsiyə olunur.

Respublikada taxıl və yem istehsalını artırmaq üçün əlavə ehtiyat mənbələrindən istifadə edərək suvarılan aran bölgələrdə minimal və sıfır torpaq becərmə texnologiyalarını tətbiq etməklə aralıq əkinlərinin genişləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Növbəli əkin tarlalarında istifadə edilən əsas bitkilərin birinin məhsulunun yığılmasından digərinin toxumunun səpilməsinə qədər olan müddətdə əkilən bitkilər aralıq bitkiləri, həmin bitkilərin becərildiyi sahə isə aralıq əkinləri adlanır. Məsələn, payızlıq taxıl bitkilərinin məhsulu yığıldıqdan sonra həmin sahəyə yenidən taxıl əkmək üçün sahə 90-120, yazlıq bitkilər əkmək üçün isə 220-250 gün boş qalır. Bu müddətdə torpağa düşən atmosfer çöküntülərinin miqdarı 150-180 millimetrə, bioloji fəal temperaturun cəmi isə 1800-21000 C°-yə çatır ki, bu da ümumi illik aqroiqlim ehtiyatının 30-40 faizini təşkil edir.

Vegetasiya müddəti az olan bitkilərdən istifadə etməklə həmin miqdar aqroiqlim ehtiyatı hesabına əlavə ikinci məhsul almaq mümkündür. Aparılan bir çox tədqiqatların nəticələri göstərir ki, fəal temperaturun cəmi 4000-4500 C° olan aran rayonlarının suvarma şəraitində il ərzində eyni əkin sahəsindən iki-üç məhsul əldə etmək mümkündür.

Aralıq bitkiləri növbəli əkin tarlalarında alaqların miqdarını 35-50 faiz azaldır. Aralıq bitkilərinin məhsulu yığıldıqdan sonra torpaqda xeyli miqdarda bitki qalıqları və kök kütləsi qalır. Becərilən bitkilərin bioloji xüsusiyyətlərindən və onların əmələ gətirdiyi ümumi məhsulun miqdarından asılı olaraq aralıq bitkiləri torpaqda bitki qalığı və kök kütləsi saxlayır. Həmin üzvi qalıqlar torpaqda humusun miqdarını artırır, onun struktur vəziyyətini yaxşılaşdırır. Taxıl biçinindən sonra kövşənliklərə şum etmədən birbaşa və ya minimal torpaq becərməsi üsulu ilə qarğıdalı, günəbaxan, soya, darı və tərəvəz toxumları səpilir. Hazırda kövşənliyə aralıq bitkisi kimi ən çox qarğıdalı əkilir. Aparılan bir çox təcrübələr, habelə təsərrüfat səpinlərində əldə edilən məlumatlar göstərir ki, kövşənlik bitkisi kimi becərilən qarğıdalı sahəsinin hər hektarından 400-500 sentner yaşıl kütlə və ya 40-50 sentner dən məhsulu əldə etmək mümkündür.

Ona görə də növbəli əkin tarlalarında aralıq bitkilərinin geniş tətbiq edilməsi taxıl və yem istehsalının artırılması, torpağın fitosanitar və münbitlik vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bərabər, məhsul istehsalçılarının əlavə gəlir əldə etmələrinə səbəb olar.

Beləliklə, əkin dövriyyəsinə aqrobioloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən bitkilərin daxil edilməsi sayəsində bioloji müxtəliflik yaranmaqla monokulturadan imtina olunur, becərilən bitkilərin məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyəti yüksəlir.