Bakı, 21 iyul, AZƏRTAC 

Minilliklər boyu at insanın sadiq dostu və yol yoldaşı olub. Elmin inkişafına və texniki tərəqqiyə baxmayaraq, müasir dünyada atçılığa maraq qətiyyən dəyişməyib. Türk Dünyasının ayrılmaz hissəsi olan Azərbaycanda qədim zamanlardan atçılıqla məşğul olurlar. Yəqin ki, Azərbaycanda ən məşhur milli at cinsi vətəni Qarabağ olan Qarabağ qaçağanıdır. Lakin bu cinsin bütün Azərbaycan ərazisində yayıldığını və ölkəmizin regionlarında yetişdirildiyini söyləmək olar. Qarabağ atları milli irsin rəmzi və hər bir azərbaycanlının qürur mənbəyidir.

Qızılı zəriflik

Qarabağ atlarını dünyanın ən qədim cinslərindən biri adlandırırlar. Onun vətəni Qarabağ dağlarıdır. Bu cinsin ən tipik nümayəndələri Ağdam atçılıq zavodunda yetişdirilirdi. Bu zavod Qarabağ cinsi üçün damazlıq hesab olunurdu. Lakin hazırda Ağdam erməni işğalı altında olduğundan bu təsərrüfatda olan bütün atlar Ağcabədi rayonuna təxliyə edilib və “Ləmbəran” otlaqlarında yerləşdirilib.

Müasir Qarabağ atları cidovunadək 144-154 santimetr hündürlüyü, orta uzunluqlu boynu, kiçik başı, dərin və geniş sinəsi, yaxşı inkişaf etmiş əzələləri olan orta ölçülü heyvanlardır. Bu cinsə aid atlar dəqiq və sürətli hərəkəti, ahəngdar bədən quruluşu ilə seçilirlər. Məhz bunun sayəsində folklorda Qarabağ cinsindən olan atları ahu və ya ceyrana bənzədiblər. Qarabağ atları gözəl rəngləri ilə seçilir. Qarabağ cinsinin rəngi kürən, səmənd, qonur, kəhər, boz, yaxud parlaq qızılı-kürən ola bilər ki, onu “qızılı şəfəq” də adlandırırlar. İstənilən qızılı Qafqaz atında Qarabağ qanının varlığını güman etmək olar.

Bu gün at cinsində iki tipi fərqləndirirlər: uzun ayaqlı, yüngül bədənli qaçağan atlar və qısa ayaqlı, kök və cüssəli atlar. Qarabağ atlarının ideal quru ayaqları var. Hətta ən ağır torpaqda yeriyəndən sonra da onlar quru qalır. Çox möhkəm dırnaqlar, ağır yükləmələrdən sonra sürəti bərpa etmək, bir neçə yüz kilometr məsafəni asanlıqla qət etmək qabiliyyəti, ən zəif rasionda belə ətli-canlı olmaq bu unikal cinsin üstünlüklərinin hələ tam siyahısı deyil.

Xasiyyətinə görə Qarabağ atları sakit və mehribandır. Tarixən Qarabağ atlarının fərqli xüsusiyyəti dağlıq və dərə-təpə əraziləri adlamaq qabiliyyəti olub. Hazırda Qarabağ atları əsasən cıdırda istifadə olunur. Atlar öz müstəsna sürəti ilə tanınır. Məsələn, 2004-cü ildə Ağdam rayonundan olan at min metr məsafəni 1 dəqiqə və 9 saniyəyə qət edərək dünya rekordu vurub.

Saxlamaq və inkişaf etdirmək

Ta qədimdən bu atlar Qarabağ xanlarının ilxısının yaraşığı olub. Bu cinsdən olan atların əsas üstünlükləri dözümlülük və sahibinə sədaqət hesab olunur.

Əsrlər boyu Qarabağ cinsi Qarabağ dağlarında yetişdirilib. Məhz buna görə gözəlliyindən əlavə, bu atlar ilk növbədə dözümlülük və dar dağ cığırları ilə hərəkət etmək qabiliyyətinə görə qiymətləndirilir. Qarabağ atları əsasən yəhərlənmiş halda istifadə edilib. Onlar uzun keçidlərdə xüsusilə dözümlüdür. Dağlarda yolu saatda 10 kilometr sürətlə qət edirlər. Hamar yarış meydanlarında 1600 metr məsafəyə rekord nəticə 2 dəqiqə 9 saniyədir (1955).

Ötən əsrlərdə Qarabağ atlarının Qərbi Avropaya ixrac olunmasını sübut edən tarixi faktlar var. Əyilməz və uzun müddət genealoji struktur istənilən cinsin genofondunda dözümlülük və zənginliyin rəhnidir. Qarabağ cinsində ta keçmişdən bir neçə cinsdaxili tiplər mövcud olub. Yüksək məhsuldarlığı olan erkək xətlər və damazlıq ailələr yetişdirilib. Qarabağ cinsinin yetişdirilməsi ənənəvi olaraq ilxı metodu ilə həyata keçirilib. Bir ilxıda həm safqanlı, həm yarımcins və hətta sadə anac olurdu, lakin ayğırlar həmişə cins və safqanlı idi. Nəticədə, atın yaxşılaşdırılmış hibridi yaranırdı: daha safqanlı olanlar “cins-sarılar”, daha sadələr “qalın-sarılar” adlanırdı.

Yarımcins xan atlarından ən məşhurları toxmaq və təkə ceyran idi. Toxmaq köhlən madyan və İran ayğırının qarışığından əmələ gəlib və öz möhkəm bədən quruluşu ilə fərqlənib. Təkə-ceyran Qarabağ ayğırı nəslindən olan təkə madyanı idi, hündür boyu və qaçağanlığı ilə seçilirdi. Safqanlı atlar heç vaxt çoxsaylı olmayıb və Qarabağdakı ilxıların təxminən ondabirini təşkil edib.

Avropanı fəth edərək...

Qarabağ cinsi rus at həvəskarları və bilicilərində elə təəssürat yaradıb ki, onu təmiz ərəb mənşəli hesab etməyə başlayıblar. Xüsusilə XIX əsrdə atçılıq zavodları və alimləri arasında ərəb atlarına aludəliyi də nəzərə almaq lazımdır. Professor V.Firsov 1895-ci ildə “Atçılıq zavodu jurnalı”nda dərc edilmiş “Türküstan və onun at cinsləri” əsərində qədim dövrlərdən başlayaraq Orta Asiyanın tarixindən danışıb. Müəllif bu əsərdə Qarabağ atını türkmən arqamaklarının nəsli kimi göstərir: Xarəzmi idarə edən osmanlılar Çingiz xanla inadcıl döyüşdə məğlubiyyətə uğrayandan sonra ayrı-ayrı türkmən tayfaları Zaqafqaziyaya köçüblər və atlarını da özləri ilə aparıblar. 

Qarabağ köhləninin türkmən cinsi ilə qohumluğu onun eksteryerini diqqətlə öyrənəndə təsdiqini daha tez tapır. Boynunun və başının forması, iri və dərin gözləri, tükünün nazik və ipək kimi olması, bədən quruluşunun zərifliyi, xüsusilə də narıncı-qızılı rəngi köhlən ata axaltəkəni fərqləndirən həmin özünəməxsus və cinslik xüsusiyyətləri verir. Bu cinslərin tipində fərq ilk növbədə atların saxlanma şəraitindən və onlara qoyulan tələblərdən asılıdır. Qarabağda qaçağan at öz məziyyətini itirsə də, qədim cins cizgilərini saxlayıb. Dağlarda atdan ilk növbədə cəldlik, möhkəmlik, qəfil dayanmaq məharəti, dözümlülük tələb olunub, sürətli qaçış üçün isə yer olmayıb. Ona görə də ilxıda saxlanma atların boyunun hündür olmasına imkan yaratmayıb. Nəticədə köhlən at universal minik atının dəyirmi kompakt formasını alıb, daha qısa boyuna və yan tərəfdən baxanda durnabalığına bənzəyən başa malik olub.

Qarabağ xanları bu cinsi Qarabağın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra da saxlayıblar. 1823-cü ildə ingilislərin Mehdiqulu xandan 60 madyan alması faktı köhlən atın o dövrdəki keyfiyyətindən xəbər verir. 1826-cı ildə İran istilası Qarabağ atçılığına böyük zərər vurub, lakin sonrakı illərdə də Qarabağ cinsi öz xüsusiyyətini qoruyub saxlayıb. 1869-cu ildə Ümumrusiya sərgisində Qarabağ ayğırları ən yüksək mükafatları alıb: Maymun – gümüş medal, Toxmaq – bürünc medal, qızılı-narıncı Əlyetməz isə tərifnaməyə layiq görülüb, dövlət atçılıq zavodlarında döllük üçün ayrılıb. Qarabağ cinsləri Avropada da uğur qazanıb. 1867-ci ildə Parisdə sərgidə nümayiş etdirilən Qarabağın “Xan” qızılı-kəhər atı tamaşaçıları gözəlliyi və bədəninin cizgiləri ilə heyrətləndirib. Ona böyük gümüş medal verilib. “Xan” 3500 frank civarında qiymətləndirilib.

1852-ci ildə Rusiya imperiyasının İranda olan xüsusi komissiyası yazırdı ki, İran süvari qoşunlarının gücü və məşhurluğu Qarabağın qaçağan atları ilə bağlıdır, bu cins bir çox əlamətlərinə görə ərəb atları ilə bir sırada durur. Məşhur rus atçılıq mütəxəssisi K.A.Diterixs fakt və mənbələrə istinadla qeyd edir ki, Qarabağ cinsi rus və Avropa atçılığının inkişafına böyük təsir göstərib.

Əfsanənin qayıdışı

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Qarabağ atçılığı boyu hündür olmayan at cinsinin süvari qoşunları üçün yararsızlığı səbəbindən tənəzzülə uğrayıb. Əsası xanlar tərəfindən qoyulan və varislərinə keçən zavod 1905-ci ildə fəaliyyətini dayandırıb. Vətəndaş müharibəsi də öz rolunu oynayıb, cins atların sayı kəskin azalıb. Köhlənlər cins olmayan atlarla qarışaraq, öz cinsinə mənsub xüsusiyyətlərin mühüm hissəsini itirib. Şərqin ən yaxşı cinslərindən olan Qarabağ atı yerli dağ atları sırasında keçib. Lakin bu atlar da şərqli qanını, daha tünd rəngdə yal və quyruğu ilə “köhnəlmiş bürüncü xatırladan” xarakterik rəngini qoruyub saxlayıb.

1949-cu ildə Ağdam rayonunun Göytəpə kəndində cinsin qorunub saxlanması məqsədilə atçılıq zavodu yaradılıb, ora ən tipik madyanlar gətirilib. Qarabağ cinsini yaxşılaşdırmaq üçün başlıca olaraq ərəb və terek ayğırlarından intensiv istifadə edilib. Zavod açılanda orada yeganə Qarabağ ayğırı Sultan idi, digərləri isə təmiz ərəb atları idi. Lakin hətta ərəb-Qarabağ qarışığı da xan köhləninə çata bilməyib. Cavan atları Bakı ippodromunun hamar cıdırında sınaqdan keçirəndə, təbii ki, ərəb qarışığı olan atlar üstün gəlib.

Azərbaycan atçılığının zənginliyi bu gün də qorunub saxlanılır və davam etdirilir. Məsələn, Günay atçılıq zavodunda əvvəlki illərin cins çempionlarını ötən elit ayğır və dişi atlar var. Bu qiymətli qan üstün eksteryer, parlaq şərq cinsi və yüksək iş qabiliyyəti olan yerli çempionlar yetirir.

Emil Eyyubov

Materialın hazırlanmasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Azərbaycanda atçılıq” bukletindən istifadə edilib.