Qax, 31 may, Mustafa Dadaşov, AZƏRTAC

Şimal-qərb bölgəsinin digər rayonlarında olduğu kimi, Qax rayonunun ərazisində də Qafqaz Albaniyası dövrünə aid dünya və ölkə əhəmiyyətli tarixi-memarlıq abidələri mövcuddur. Bu abidələr arasında Ləkit kəndinin yaxınlığında yerləşən V əsrə aid Dairəvi məbəd və VI-VII əsrlərə aid Yeddi kilsə monastr kompleksi tarixilik baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ulu əcdadlarımız tərəfindən yaradılan bu tarixi-memarlıq abidələri milli yaddaşımızın tərkib hissəsidir.

AZƏRTAC-ın müxbiri Qax rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin direktoru Mahir Əfəndi ilə söhbətində Qafqaz Albaniyasının zəngin tarixi-mədəni irsini özündə əks etdirən Ləkit məbəd komplekslərinin özəllikləri barədə məlumatlara aydınlıq gətirməyə çalışıb.

Dairəvi məbədin IV-VI əsrlərdə tikildiyi güman olunur

Müsahibimiz bildirib ki, Dairəvi məbəd Qafqaz Albaniyası dövrünə aid ən qədim tikililərdən biri hesab olunur. Məbədin qalıqları Ləkit kəndindən bir kilometr aralıda, Ləkit çayının kənarındakı yarğanın yaxınlığındadır. Mütəxəssislər inşaat texnikası baxımından Dairəvi məbədin inşa tarixini IV-VI əsrlərə aid edirlər. Məbədin elmi cəhətdən öyrənilməsi və bərpa işləri XX əsrin 40-cı illərində rus alimi P.D.Baranovskinin rəhbərliyi ilə aparılıb. Abidənin ətrafı təmizlənib, dağılmaqda olan divarlardan biri möhkəmləndirilib.

Bizans memarlıq üslubunda dairəvi formada tikilmiş məbəd diametri 22 metrə çatan zal ilə əhatələnib. Məbədin daxilində dairəvi formalı sütunlar düzülüb. Tetrakonxun üzərində tikilmiş gümbəz uçub tökülüb. Pilonlarla sütunların kompozisiyası bütünlüklə səkkizguşəli formada olub. Məbədin divarları çay daşından hörülüb, daxilindəki pilon və sütunlar bişmiş kərpiclə tikilib. Baş tağların və xarici söykənclərin tikintisində yerli əhəng daşından istifadə olunub.

Ləkit kəndindən şimal istiqamətində, Ləkit-Kötüklü kəndinə gedən yolun kənarında, dağüstü meşənin içərisində yerləşən Yeddi kilsə monastr kompleksi isə 2 kilsə-bazilika və 5 sövmədən (kiçik kilsə) ibarətdir. Kompleks Qax rayonu ərazisində Qafqaz Albaniyası dövrünə aid ən böyük tarixi-memarlıq abidəsidir.

Mahir Əfəndinin bildirdiyinə görə, Yeddi kilsə monastrının rayon ərazisində yerləşən digər tarixi-memarlıq abidələrinə nisbətən öz bütövlüyünü daha yaxşı qoruyub saxlamasının əsas səbəbi abidənin əlçatmaz dağlıq ərazidə inşa edilməsidir.

Arxeoloq Aliyə Qaraəhmədova tərəfindən 1980-ci ildə monastrın ərazisində aparılan arxeoloji qazıntı və tədqiqatlar nəticəsində burada böyük və möhtəşəm rahiblər ordeninin mövcudluğu faktı sübut olunub.

Kompleksin şərq hissəsindəki kilsə qərbdəkinə nisbətən öz bütövlüyünü daha yaxşı qoruyub saxlayıb. Bazilika formasında tikilmiş düzbucaqlı kilsənin üç zalı, üç absidiyası və sonralar uçulub-tökülmüş gümbəzi olub. Eyni plan həllinə və yaxın ölçülərə malik monastrın beş sövməsi kilsənin ətrafında tikilib. Ehtimal olunur ki, Böyük Hun imperatoru Atillanın nəvələri Roma cəsuslarından gizlənərək Ləkit kəndində sığınacaq tapıblar.

Müsahibimizin dediyinə görə, kompleksin qərbində yerləşən kilsə fəaliyyəti dövründə çoxsaylı dəyişikliklərə məruz qalıb. Məbəd daxilində aparılan arxeoloji qazıntılara əsasən müəyyən olunub ki, XII-XIII əsrlərdə həmin binadan məscid kimi də istifadə edilib. Monastrın həyətində təndir, şərq hissəsindəki kilsə binasının şimal tərəfində taxıl saxlanılan yeraltı tikili və təsərrüfat küpü tapılıb. Araşdırmaların nəticələri rahiblərin burada bir növ natural təsərrüfat həyat tərzi keçirdiklərini göstərir.

Hazırda Yeddi kilsə monastr kompleksi və Dairəvi məbədin qalıqları tarixi-memarlıq abidəsi kimi dövlət tərəfindən qorunur.