Sizi Bakının əsas rəmzi, özündə qədim hörgüsündəki daşların sayı qədər sirlər saxlayan Qız Qalasının maraqlı tarixi ilə tanış etməyə davam edirik.

Hekayətimizin əvvəlini burada oxuya bilərsiniz (http://azertag.az/xeber/Qiz_qalasinin_sirleri-970279).

Niyə Qız Qalası?

Tarixi mənbələr bildirir ki, Qız qalasının indiki adı nisbətən yenidir. Bəzi sənədlərə əsaslanaraq söyləmək olar ki, XIX əsrə qədər bu tikili “Xunsar” adlanıb. Yəqin ki, bu adın mənşəyi yunanların sitayiş etdiyi Asaru və romalıların Osiris adlandırdığı tanrının adından törəyib.

Bu tikilinin “Güzə qalası” adlandırılması haqqındakı rəy də maraqlıdır. Güzə qalası işıq və od tanrısının məbədi olub, qədim türk tayfaları, yaxud tayfa birlikləri ona sitayiş edib.

“Qız qalası” adı, yəqin ki, tikilinin “müdafiə” keçmişi ilə bağlıdır, çünki bir vaxtlar o, Bakının əsas qalası funksiyasını yerinə yetirirdi. Tarixin bütün təbəddülatlarına və çoxsaylı hücum cəhdlərinə baxmayaraq, qala heç zaman fəth olunmayıb.

Hərçənd qalanın ətrafında “dolaşan” çoxsaylı əfsanələr onun adını daha çox romantik hekayətlərlə bağlayır. Qız qalasının yaranması haqqında xeyli rəvayət və uydurmalar dolaşır. Onların əksəriyyəti “qız” sözü ilə əlaqədardır. Əfsanələrin birində deyilir ki, bir şah qızını sevmədiyi adama ərə verməyi qərara alır. Özünü bu aqibətdən xilas etmək və atasını fikrindən daşındırmaq üçün qız atasından bir qüllə tikməyi və tikinti qurtaranadək gözləməyi xahiş edib. Lakin tikintinin şah başa çatması ərəfəsində belə öz niyyətini dəyişmir və onda qız qalaya çıxaraq özünü dənizə atır. Bundan sonra onun dəyib parçalandığı qayaya “qız daşı” adı verilir. Nişanlı qızlar buranı ziyarət edir, daşın üzərinə gül qoyurdular.

Bu əfsanənin başqa bir versiyası da var: qız özünü dənizə atdıqdan sonra sevgilisi padşahı öldürərək onun intiqamını alır. Lakin bir müddət sonra su pərilərinin qızı xilas etdiyini öyrənir. Tezliklə sevgililər bir-birini tapır və evlənirlər. Əfsanə həm də sübut edir ki, bir vaxtlar Xəzər dənizinin suları Qız qalasının ətəyinə çatırmış.

Rəvayətə görə, Qız qalasının yaxınlığında İsa Məsihin on iki həvarisindən biri - müqəddəs Varfolomey edam olunub. Varfolomey Bakıya I əsrdə gəlib və bütpərəst qəbilələr arasında xristianlığı təbliğ edib. Lakin İsa həvarisinin təbliğ etdiyi dini təlim rədd edilib və o, Qız qalasının divarları yanında edam olunub. Qız qalasının yaxınlığında qazıntılar zamanı həvarinin öldüyü yerdə ucaldılan qədim məbədin qalıqları aşkar edilib.

Qala mərtəbələrinin birində quraşdırılan interaktiv displeyin vasitəsilə digər məşhur əfsanələrlə də tanış ola bilərsiniz: “Sərkərdə və rəqqasə”, “Su üzərində addımlayan gənc”, “Şahzadə qız və çoban” və s.

İçərişəhər – tarixin dayağı

Qız qalasını ziyarət edərkən sonra təkcə onun quruluşu deyil, həm də İçərişəhərin tarixi ilə tanış ola bilərsiniz. Burada quraşdırılan maketdə İçərişəhərin ümumbəşəri dəyəri olan tarixi abidələri göstərilib: Qız qalası, Şirvanşahlar Sarayı kompleksi, Məhəmməd məscidi, habelə dövlət mühafizəsində olan milli dəyərə malik Xanəgah kimi dini-memarlıq kompleksi, Hacı Banu, Ağa Mikayıl və Qasım bəy hamamları, Multani və Buxara karvansaraları, Qoşa qala qapısı.

Maketin mərkəzindəki ekranda hər bir abidənin daxili və xarici görünüşü nümayiş etdirilir. Burada həmçinin “Köhnə Bakıda həyat” ümumi adı ilə şəhərsalma, iqtisadiyyat, din və şəhərin gündəlik həyatı haqqında tarixi məlumatlar var. Məsələn, “şəhərsalma” bölməsinə baxan zaman qala divarları, dəniz limanı, hamamlar, karvansaralar, saraylar, məktəblər, su təchizatı və yaşayış evləri haqqında məlumat əldə edə bilərsiniz.

Maraqlıdır ki, Qız qalasının yuxarı hissəsinə, müşahidə meydançasına qalxaraq Bakının 18 memarlıq incisi haqqında innovasiyalı elektron məlumat instalyasiyasını görmək mümkündür. Qurğuda qeyd olunan QR-kodu skanerdən keçirərək təqdim olunan hər bir obyekt haqqında ətraflı məlumat əldə etmək olar.

Bundan əlavə, qalanı ziyarət edərkən müasir texnologiyanın köməyi ilə əfsanəvi Bayıl qalası haqqında ətraflı məlumat əldə edə bilərsiniz. 1925-ci ildə dənizdə suyun səviyyəsi növbəti dəfə qəfildən azalanda bu qala birdən-birə Xəzərin dərinliklərindən üzə çıxıb.

Qız qalasının muzey ekspozisiyasında qala müdafiəçiləri tərəfindən istifadə edilən soyuq silahlarla da tanış olmaq mümkündür. Burada aypara formalı polad balta, qalxan, xəncər, zireh, nizə və s. nümayiş etdirilir.

“Qız qalası” festivalı

Qız qalası mədəniyyət və incəsənət xadimləri üçün həmişə ilham mənbəyi olub. 1923-cü ildə tanınmış Azərbaycan dramaturqu Cəfər Cabbarlı “Qız qalası” poemasını yazıb. Bir il sonra ekranlara bu qala haqqında geniş yayılan süjet əsasında Azərbaycanda çəkilən ilk sovet filmi çıxıb. 1940-cı ildə Əfrasiyab Bədəlbəyli tərəfindən yaradılan ilk Azərbaycan baleti də Qız qalasına həsr olunub. Azərbaycanın Xalq Şairi Rəsul Rza şeirlərindən birini Bakının rəmzinə ithaf edib.

Qız qalası müasir sənətkarların da ürəyini və təxəyyülünü qanadlandırmağa davam edir. “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi 2010-cu ildən Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə hər il may-iyun aylarında “Qız qalası” Beynəlxalq incəsənət festivalı keçirir. Festivala dünyanın tanınmış incəsənət xadimləri dəvət olunur.

Festivalda rəssamlar Qız qalasının qabaqcadan hazırlanmış maketlərini boya ilə sərbəst üslubda bəzəyirlər.

Bu illər ərzində festival dalbadal üç il Bakıda, bir dəfə Fransanın Kann şəhərində keçirilib.

Təşkilatçılar çox vaxt bu festival vasitəsilə ictimaiyyətin diqqətini ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərinə cəlb etməyə çalışırlar. Məsələn, festival çərçivəsində rəssamlar bir neçə dəfə Qafqaz faunasının nəsli kəsilməkdə olan növünün – ceyranın maketlərini bəzəyiblər.

Qız qalasının və ceyranların gözəl boyanmış maketləri əvvəlcə İçərişəhərdə şəhər sakinlərinə və paytaxtın qonaqlarına nümayiş etdirilir, sonra başqa ölkələrdə sərgilənir, Azərbaycan tarixinin və mədəniyyətinin təbliğinə xidmət edir.

Bir qayda olaraq festivalın bağlanış mərasimində əvvəlki festivalların iştirakçılarının yaratdıqları maketlərin parlaq təsvirləri Qız qalasının səthinə proyeksiya olunur.

Maraqlı numerologiya

Qız qalası ilə bağlı daha bir neçə maraqlı fakt. Qeyd etdiyimiz kimi, Qız qalasının cənub hissəsinin hündürlüyü 28 metrdir. Amma İçərişəhərdə “28” ədədi ilə bağlı qəribə “təsadüflər” var. Məsələn, Xəzər dənizi dünya okeanının səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir, İçərişəhərin ərazisində 28 məhəllə var və s.. Bu da 28 ədədinə rəmzi məna verir.

Qız qalası quş uçuşu yüksəkliyindən formasına görə “9” və ya “6” ədədlərinə oxşayır. Onlar birlikdə Qədim Çin kosmologiyasının məşhur “İn-Yan” anlayışını əmələ gətirir. Türk xalqının dünyagörüşündə ədalət dünyası ilə bağlı olan “9” ədədi ana bətnindəki körpənin inkişaf dövrünü göstərir, halbuki “6” ədədi labüd ölümə, axirət dünyasına işarətdir.

Son söz əvəzi

İçərişəhərdə arxeoloji axtarışlar bu günə qədər davam edir. Ola bilsin ki, qazıntılar zamanı aşkar edilən maddi-mədəniyyət irsi nümunələri Qız qalasının tarixi keçmişi haqqında yeni versiyalar irəli sürməyə imkan yaradacaq. Hələlik isə Qız qalası öz sirlərini açmağa tələsmir. Hər bir yeni kəşf sayəsində qalanın təyinatı, quruluşu, qədim memarlığın bu şah əsərini layihələndirən və ucaldan memarlar və inşaatçılar barədə getdikcə daha çox suallar ortaya çıxır.

Qız qalasının hər bir qonağı onun mərtəbələrinin labirintlərində dolaşaraq, tarixi minilliklərlə ölçülən divarlarının hörgüsünə toxunaraq, yaxud müşahidə meydançasından İçərişəhəri seyr edərək, öz nəticələrini çıxara bilər. Kim bilir, bəlkə Qız qalası başlıca sirrini məhz sizə açacaq?!

Emil Eyyubov

Materialın hazırlanmasında Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Bakının muzeyləri, qoruqları və qalereyaları” bukletindəki informasiyadan istifadə olunub.