İQTİSADİYYAT
Sanksiyaların ləğvi və Azərbaycan ilə İranın enerji əməkdaşlığının perspektivləri
Tehran, 19 avqust, AZƏRTAC
İran İslam Respublikası ilə Qərb arasında nüvə proqramına dair əldə olunan razılaşma rəsmi Tehran üçün perspektiv baxımdan əhəmiyyətlidir. Bu razılaşma İran iqtisadiyyatının inkişafına stimul yaratmaqla yanaşı, ölkə hakimiyyətinə həm daxildə, həm də beynəlxalq aləmdə nüfuz qazandırıb. İran diplomatlarının Vyanadan qayıdarkən Tehranda xalq tərəfindən coşqu ilə qarşılanmaları buna sübutdur. Beynəlxalq aləmdə də İran haqqındakı düşüncələrdə dəyişiklik baş verib.
Uzun müddət Qərb mətbuatında İrana qarşı o qədər də ədalətli olmayan və bəzi hallarda qərəzli xarakter daşıyan təbliğatın nəticəsində insanlarda bu ölkə barəsində formalaşmış yanlış təsəvvür müsbət məcraya dönüb. Yaxın Şərqdə baş verən qanlı münaqişələr və bu münaqişələrə dair rəsmi Tehranın mövqeyi, eyni zamanda, terrorçu qruplaşmaların törətdikləri cinayətlərin qarşısının alınması üçün İranın apardığı siyasət onun terroru dəstəkləyən yox, ona qarşı mübarizə aparan dövlət kimi qəbul olunmasını şərtləndirib. Bütün bunlar İranın müasir dünyaya daha sıx inteqrasiya olunmasına həm siyasi, həm də iqtisadi şərait yaradıb.
Əldə edilmiş razılaşma İran və ABŞ ictimaiyyətində qızğın müzakirələrə səbəb olub, həmçinin razılaşmanı dəstəkləyənləri və onun əleyhdarlarını üzə çıxarıb. Bu, İrana dostu ilə düşmənini daha da dəqiqləşdirmək imkanı verib.
ABŞ Konqresi və İran İslam Şurası razılaşmanı təsdiqləməyə tələsməsələr də, hər iki ölkənin daxilində baş verən proseslər, Prezident Barak Obamanın mövqeyi, ictimaiyyətin rəyi və siyasi xadimlərin fikirləri onu deməyə əsas verir ki, milli parlamentlər razılaşmanı təsdiq edəcəklər.
Artıq Almaniya, İtaliya, İsveç, İsveçrə və başqa Avropa dövlətləri İran ilə əməkdaşlıq etmək istəklərini bildiriblər.
Sanksiyaların ləğvindən sonra Azərbaycan ilə İranın qarşılıqlı münasibətlərində hansı dəyişikliklərin meydana çıxacağı sualı doğur. Bu suala birbaşa müsbət cavab verərək, bu müsbətlərin nədən ibarət olduğuna toxunmaq istəyirik.
Əvvəla, İran Prezidenti Həsən Ruhani dəfələrlə bəyan edib ki, rəsmi Tehran xarici siyasətdə qonşu dövlətlərlə əlaqələrin inkişafını prioritet hesab edir. Keçmişdə iki ölkə arasında problemlər mövcud olub. Lakin inkişaf edən dünyada müsəlman əhalisinə malik olan iki qonşu ölkənin problemli münasibətlərlə yaşamasının mümkünsüzlüyünü düzgün qiymətləndirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və İran Prezidenti Həsən Ruhani siyasi iradə nümayiş etdirərək qarşılıqlı əlaqələrin inkişafının əsasını yaratdılar. Ötən ilin aprelində Azərbaycan Prezidentinin İrana, noyabrda isə İran Prezidentinin Azərbaycana rəsmi səfərləri və əməkdaşlıq haqqında imzalanan sənədlər münasibətlərin strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə çatmasını şərtləndirdi. Artıq rəsmi şəxslərin intensiv səfərlərini və müxtəlif sahələr üzrə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq əlaqələrinin qurulması və möhkəmləndirilməsinin müzakirə edildiyini görürük.
Azərbaycan-İran əlaqələrinin inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduğu bir vaxtda enerji sahəsindəki əməkdaşlığın perspektivləri xüsusilə maraq doğurur.
İran böyük neft-qaz ehtiyatlarına malikdir və onları dünya bazarına çıxarmağa çalışır. İran neft ixracını Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) kəməri ilə həyata keçirə bilər. Gələcəkdə isə Transanadolu (TANAP) qaz kəmərinin istifadəçiləri sırasına qoşulmaqla İran təbii qazının Avropaya nəql edilməsinə nail olar.
Hazırda İran gündə 100 milyon kubmetr qaz hasil edir. Yaxın gələcəkdə bu ölkənin qaz hasilatının həcmi 700 milyon kubmetrə çatacaq. İranın milli qaz ixracı şirkətinin rəhbəri Əlirza Kamali bildirib ki, istehsal olunan qazın ixracı üçün Azərbaycan ilə əməkdaşlıq nəzərdən keçirilir. Bu məsələ iqtisadiyyat və sənaye naziri Şahin Mustafayevin avqustun 3-də Tehrana səfəri zamanı İranın neft naziri Bijən Zəngənə ilə görüşündə də müzakirə edilib. Müzakirələrin nəticəsində mütəxəssislərdən ibarət işçi qrupunun yaradılması qərara alınıb.
İranın TANAP layihəsinə qoşularaq təbii qazının Azərbaycan ərazisindən keçməklə Avropaya nəqli məsələsi də müzakirə olunur. İranın Azərbaycandakı səfiri Möhsün Pakayin bildirib ki, bu istiqamətdə SOCAR ilə danışıqlar davam etdirilir. TANAP layihəsinin 2018-ci ildə istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulur. Bu vaxta qədər isə tərəflərin razılığa gələcəyini ehtimal etmək olar. Adıçəkilən layihələrdə iştirak etmək İran üçün o baxımdan sərfəlidir ki, sanksiyalar ləğv edildikdə İran enerji resurslarını dünya bazarlarına çıxarmaq imkanı qazanacaq. Azərbaycanın kəmərlərindən istifadə olunacağı təqdirdə milyardlarla xərc çəkib yeni nəqliyyat infrastrukturu yaratmağa ehtiyac qalmayacaq. Uzun illər qadağalar altında qalaraq ixrac potensialını gerçəkləşdirə bilməyən İranın maliyyə imkanının məhdudluğunu da nəzərə alsaq, onda belə qərara gələ bilərik ki, optimal şərtlərlə rəsmi Tehran BTC və TANAP layihələrindən istifadə edəcək. Bu işin Azərbaycan üçün faydası ondan ibarətdir ki, dövlət büdcəsinə neft və qazın tranzitindən ildə təxminən 50 milyon dallar gəlir gələcək.
Beləliklə aydın olur ki, sanksiyaların aradan qaldırılması nəticəsində enerji sahəsində əməkdaşlığın daha da dərinləşməsi hər iki dövlətin milli maraqlarına xidmət edəcək.
Bu gün dünya bazarında neftin qiymətinin ucuzlaşması müşahidə edilir. İranın neft ixracına başlaması ilə dünyada neftin qiymətinin daha da ucuzlaşacağı kimi spekulyativ fikirlərə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, hazırda neftin qiymətinin aşağı düşməsi siyasi xarakter daşıyır. Dünyada cərəyan edən bəzi geopolitik problemlər həll olunduqdan sonra qiymətlər yenidən yüksələcək.
Avqustun 17-də İran İslam İnqilabının Ali Rəhbəri Ayətullah Əli Xamneyi bəyan edib ki, İran ABŞ-ın ölkəyə nüfuz etməsinə imkan verməyəcək. Bu bəyanatdan istifadə edən bəzi delitant siyasi şərhçilər, qeyri obyektiv şərhlər verərək bildirirlər ki, guya İranda ikihakimiyyətlik mövcuddur. Başda Ə. Xamneyi olmaqla dindarlar Prezident H. Ruhaninin rəhbərlik etdiyi islahatçılara qarşı çıxır və danışıqların əleyhinədir ki, bu da Qərblə əməkdaşlığa maneə törədir.
Əvvəla, müasir dünyada baş verən iqtisadi durğunluqda Qərbin İrana daha çox ehtiyacı var. Digər tərəfdən, danışıqlar prosesində İran diplomatları bir addım da olsun milli maraqlardan geri çəkilmədilər. Prezident H. Ruhani danışıqların Ali Rəhbərin xeyir-duası və tövsiyələri əsasında aparıldığını bəyan edib. İranın hakimiyyət iyerarxiyasına görə Ali Rəhbər ali hakimiyyətin təmsilçisidir. Onun razılığı olmadan danışıqlar başlaya bilməzdi.
Hələ İran İslam İnqilabının banisi İmam Xomeyni “Son vəsiyyəti”ndə yazıb ki, İran dünya dövlətləri ilə mehriban münasibətlər quraraq inqilabın nailiyyətlərini qoruyub saxlamalıdır. Yəni, İslam dəyərləri mühafizə edilməli, əməkdaşlıq isə İranın milli sərvətlərinin talanması ilə nəticələnməməlidir.
Məhz İmam Xomeyninin yolunu davam etdirən Ə. Xamneyi öz bəyanatı ilə demək istəyir ki, əməkdaşlıq əlaqələrinin bərpası sərvətlərin talanması və İslam mədəniyyətinin Qərb mədəniyyəti ilə əvəz olunması ilə müşayiət edilməyəcək. Göründüyü kimi, Ə. Xamneyi heç də bərabərhüquqlu əməkdaşlığın əleyhinə deyil. Sadəcə olaraq Ali Rəhbər dövlətlərin daxili işlərinə qarışmağın, humanizm və ədalət prinsiplərinin arxa plana keçməsinin, eyni zamanda, Qərb dəyərlərinin İslam əxlaqını sıxışdırmasının əleyhinədir.
Rabil Kətanov
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
Tehran