QAN YADDAŞI
Sədərəyi muxtar respublika sakinlərinin sıx birliyi xilas edib
Sədərək, 20 yanvar, AZƏRTAC
1990-cı il yanvarın 19-da Sədərəyi ağır artilleriya atəşinə tutan ermənilərin məqsədi təkcə, bu qədim oğuz yurdunu deyil, ümumilikdə, muxtar respublikanı işğal etmək idi.
Ermənistandakı keçmiş sovet ordusunun silahları ilə başdan-ayağa silahlandırılmış ermənilərin planına görə, onlar həmin gün axşam muxtar respublikanın paytaxtı Naxçıvan şəhərində qədim diyarı işğal etmələri münasibəti ilə bayram şənlikləri keçirməli idilər. Lakin qəhrəman naxçıvanlılar ermənilərin bu çirkin niyyətlərini ürəklərində qoydular. Muxtar respublikanın əli silah tutan əhalisi bir yumruq kimi birləşərək yurdumuzun müdafiəsinə qalxdı. Düşmən Sədərəkdə çox güclü müqavimətə rast gəldi.
On dörd dəfə erməni hücumuna məruz qalan, 108 igid eloğlumuzun şəhidlik zirvəsinə ucaldığı Sədərəyə ermənilər 300-ə yaxın top mərmisi atsalar da, bir addım irəliləyə bilmədilər. Düşmən ardıcıl artilleriya atəşi ilə burada 500-ə yaxın evi, məktəb binalarını, ictimai-inzibati binaları, sosial obyektləri dağıdaraq, əhalidə xof yaratmağa çalışdı. Buna baxmayaraq, sədərəklilər evlərini tərk etmədilər, muxtar respublika sakinləri isə onlara gecə-gündüz lazımi yardım və kömək göstərdilər. Sonda elə bir vəziyyət yarandı ki, ermənilər artıq Naxçıvanın döyüşçülərindən necə xilas olacaqları barədə düşünməyə başladılar.
Yurda bağlılıq nümunəsi göstərən sədərəklilər həmin o dəhşətli günləri indi də kədər və iftixarla xatırlayırlar. Sədərək kənd sakini İsmayıl İsmayılbəyli qeyd edir ki, 1988-ci ildən başlayaraq Qarabağa və Naxçıvana qarşı iddialarla çıxış edən ermənilərin ilk hədəfi Kərki kəndi, daha sonra isə Sədərək oldu. Yanvarın 18-də ermənilərin ərazi cəhətdən muxtar respublikanın sərhədindən bir qədər uzaqda olan Kərki kəndini işğal etmələri, daha sonra yanvarın 19-na keçən gecə Sədərəyə qarşı hücuma keçmələri, sanki 20 Yanvar faciəsinin ilk xəbərçisi idi.
İsmayıl İsmayılbəyli deyir: “Yanvarın 18-dən 19-na keçən gecədən etibarən gözləmədiyimiz halda ermənilər Sədərəyi top atəşinə tutmağa başladılar. Əhali müdafiə olunmaq üçün silaha böyük ehtiyac duyurdu. Əlimizdə olan silah isə əsasən ov tüfəngləri idi. Sədərəklilər əllərinə balta alaraq düşmənə müqavimət göstərməyə hazırlaşırdılar. İlk köməyə Ordubad və Şərur rayonlarından 40 könüllü gəldi. Çox qısa zamanda muxtar respublikanın bütün bölgələrindən onlarla könüllü Sədərəyin müdafiəsinə qoşuldu. İnsanlarımız bir yumruq kimi birləşdilər. Qızıldaşda ermənilər 14 yerdə top qoymuşdular. Sədərək buradan güclü top atəşinə tutulurdu. Bizimkilər isə 2 ədəd TOZ-8, 2 ədəd pulemyot, 4 ədəd ov silahı ilə ermənilərin qarşısını alırdı”.
Sədərək kənd sakini Teymur Quliyev isə o günləri belə xatırlayır: “Silah-sursatımız az olsa da, geri çəkilmək, kəndi tərk etmək fikrimiz yox idi. Hər kəsin ümumi fikri bu idi ki, sona qədər döyüşəcək, ölsək də bir qarış torpağı düşmənə verməyəcəyik. Belə də etdik. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev Naxçıvana gələndən sonra artıq tam əmin idik ki, düşmən bizə qalib gələ bilməyəcək. Çünki əhali dahi şəxsiyyətin ətrafında sıx birləşdi, Naxçıvanda ordu quruculuğuna başlanıldı. Bu, bizə cəsarət verdi, səngərlərdə daha inamla dayandıq, düşmənə həddini bildirdik. Sədərək məğlubedilməzlik simvoluna çevrildi”.
Həmin hadisələr zamanı Ermənistanla sərhəddə yerləşən yüksəkliklərdən Sədərək kəndinə tərəf baxarkən onun tüstü-duman içində olduğunu deyən Teymur Quliyev bildirir: “Fikirləşirdik ki, müharibənin qanunudur, yəqin əks tərəfdən atılan silahlar düşdüyü yeri yandırır. Ancaq kənddən döyüşçülərə köməyə gələn, çörək, su gətirən könüllülər bunu kənd qadınlarının etdiyini dedilər. Onlar həm ocaqları, həm də təndirləri ona görə qalayıblar ki, kənd tüstü-dumana bürünsün və ermənilər mühüm obyektləri, yəni bağçanı, məktəbi, inzibati binaları hədəfə ala bilməsinlər. Bu yolla vətənpərvər qadınlar həmin obyektləri top atəşlərindən qismən də olsa xilas edə bilmişdilər”.
Şərur rayonunun Kərimbəyli kənd sakini, Sədərək döyüşlərinin iştirakçısı Vidadi Həsənov deyir ki, şiddətli döyüşlərin getdiyi bir vaxtda rayon ərazisindəki Əyyub mağarası, Cin təndiri, Yetimlər, Həsənqulu bağı, Qaraağac, Qurdbaba, Nadirin düzü kimi ərazilər sədərəklilərin səngərinə çevrilmişdi. Düşmən gülləsinə ilk tuş gələn sədərəkli iki qardaş – Malik və Elvin oldu. Onlar hələ məktəbə də getmirdilər. Sədərəklilərin güc aldıqları yeganə qüvvə ulu öndərimiz Heydər Əliyev idi. Naxçıvana qayıdan Heydər Əliyevin döyüşlərin davam etdiyi illərdə dəfələrlə Sədərəyə gəlməsi, bölgə sakinlərinin yanında olması təkcə Sədərəyi deyil, bütün Naxçıvanı erməni işğalından qorudu. Naxçıvanlılar dahi şəxsiyyətin ətrafında sıx birləşdilər, düşmənə müqavimət göstərdilər.
Vidadi Həsənovun fikrincə, 1990-cı ilin yanvar döyüşlərində Sədərəyin düşmənə ciddi müqavimət göstərməsinin əsas səbəbi əhalidə vətənpərvərlik hisslərinin, Vətənə bağlılığın yüksək olması idi. Bu hisslər könüllülərə güc, qüvvət verirdi.
Bəli, 20 Yanvar faciəsinin səbəbləri haqqında müxtəlif fikirlər söylənsə də, artıq həmin vaxtadək dünya tarixində analoqu olmayan qırğının törədilməsindən keçən 27 il ərzində tam sübut olunub ki, “qırmızı imperiya”nın bu terror aktını törətməkdə digər dəhşətli planı Bakıya qoşun yeridərək diqqəti cəbhədən yayındırmaq idi. Keçmiş sovet rəhbərliyi anklav şəraitində yaşayan, köməksiz qalan Naxçıvanın Ana Vətən ilə əlaqəsini kəsməklə bu qədim diyarın ermənilər tərəfindən işğal olunmasına şərait yaratmağa çalışırdı. Lakin tarix sübut etdi ki, birlik, inam, Vətən sevgisi olan yerdə hər cür düşmənə qalib gəlmək mümkündür.
Rauf Əliyev
AZƏRTAC-ın Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı bürosunun rəhbəri