Avropada böyük səs-küy var. Britaniyalıların Avropa İttifaqını tərk etməyə səs verməsi bütün nəzəri və siyasi analizləri alt-üst edib. Sosioloqlar belə Qərb cəmiyyətlərində gedən real proseslərin dəqiq mənzərəsini yarada bilməyiblər və proqnozları boşa çıxıb. Mütəxəssislər bunu indi açıq yazırlar (bax: məs., Фёдор Лукьянов. Выход есть. Что означают итоги "Брексита" для Лондона, Евросоюза и мировой политики / "globalaffairs.ru", 24 iyun 2016).

KİV isə bütün diqqətini demək olar ki, bir suala cavab axtarmağa yönəldib – bundan sonra nə olacaq? Etiraf edək ki, Qərbdə bu suala cavab axtarışı səmərəli məşğuliyyətə oxşamır. Çünki Britaniyanın İttifaqı tərk etməsinə qədərki vəziyyəti lazımi səviyyədə analiz olunsaydı, indi yuxarıdakı sualı qoymağa ehtiyac qalmazdı.

Hər şey bitəndən sonra analitiklər, ekspertlər və mütəxəssislər çoxlu sayda səbəb göstərirlər. Siyasi, iqtisadi, sosioloji, mədəni, ekoloji, hərbi və sair amillərin britaniyalıların qərarına təsir etdiyini yazırlar. Bəs bütün bunları "nüfuzlu Qərb analitikləri və alimləri" bilmirdilər?

Hətta siyasilər belə özlərini şoka düşmüş kimi aparırlar. Axı, Qərbin "çoxbilmiş" liderləri başqa dövlətlərə ağıl öyrətməyə çalışırlar, özlərini hər şeyi daha doğru bilən siyasi xadimlər kimi göstərirlər. Nə oldu? Burnunuzun ucunda, qulağınızın dibində britaniyalı seçicinin əhval-ruhiyyəsindən xəbərsiz idiniz və indi heyrətlə "belə olmaz" deyirsiniz?!

Ekspertlər yazırlar ki, D.Kemeron öz partiyasında avroskeptikləri nəzarət altına almaq üçün referendum oyununa getdi, ancaq "ölkənin gələcək taleyini qumara qoydu" (bax: Philip Stephens. Brexit: a vote that changes everything / "The Financial Times", 24 iyun 2016).

Əslində, Britaniya üçün hadisələr xeyli öncə başlayıb. Hələ 1973-cü ildən bu ölkənin Aİ-dən çıxması məsələsi qaldırılıbmış. Onu deyək ki, bu təşkilat yaradılarkən, Şarl dö Qoll ingilisləri quruma daxil etməməkdə israrlı olub. Fransanın xilaskarının fikrincə, Böyük Britaniya tarixi iddiası ilə Aİ-yə uyğun gəlmir. Lakin o zaman Qərb üçün "alman məsələsi"ni həll etmək daha vacib idi və bunu Londonsuz etmək mümkün deyildi.

Görünür, Ş.de Qoll haqlı imiş, çünki hələ Britaniya Aİ-yə daxil olduğu 1973-cü ildən onun təşkilatı tərk etməsi haqqında danışıldı. Bu israrın nəticəsidir ki, 1975-ci ilin iyun ayında Böyük Britaniyada referendum keçirildi və o zaman seçicilərin 67,2 faizi İttifaqda qalmağa tərəfdar oldu.

Maraqlıdır ki, İngiltərə Aİ-də xüsusi imtiyazlara malik ola-ola bu cür davranıb. London təşkilatın böyük inteqrasiya layihələrində iştirak etmir, Avrozonaya daxil deyil, Şengen sazişini imzalamayıb, miqrant məsələsində sərbəst davrana bilir və s. Bəs səbəb nədir?

Əvvəlcə onu qeyd edək ki, "Brexit"in lehinə səs verənlər 52 faiz təşkil edib. 48 faiz ölkənin Avropa İttifaqında qalmasına tərəfdar olub. Bundan əlavə, Uels və İngiltərədə təşkilatdan çıxmağı doğru sayanlar çox olub. Şotlandiya və Şimali İrlandiya isə Aİ-yə üzv olmağa səs veriblər. London başda olmaqla (burada seçicilərin 60 faizi Aİ-yə "hə" deyib) böyük şəhərlərdə insanlar Avropa İttifaqında qalmağı üstün sayıb, əyalətlərdə isə əksinə. Demoqrafik göstəriciyə görə, yaşlılar Aİ-də qalmağa "yox", gənclər isə "hə" cavabını veriblər.

Bunlardan mütəxəssislər aşağıdakı nəticələri çıxarırlar: Böyük Britaniya əhalisi qloballaşmaya ziddiyyətli münasibət göstərirlər – meqapolisdə həyatı daha komfort keçənlər bu prosesdən razıdırlar, əyalətlərdə isə əksinə; şəhərlə kənd arasında fərqlər hiss ediləcək dərəcədədir; ayrı-ayrı regionlarda ictimai rəy üst-üstə düşmür; yeni nəsil ingilislər daha çox avropalıdırlar ki, bu da ölkədə nəsillərarası fikir ayrılığının göstəricisidir.

Deməli, yekunda kəmiyyət baxımından fərqin elə də çox olmamasına baxmayaraq, Böyük Britaniya cəmiyyəti bölünüb, monolitliyini itirib. Bunun hansı nəticələr verə biləcəyi barədə ekspertlər ehtiyatla danışırlar. Mümkündür ki, Böyük Britaniyanın özü parçalansın – Şotlandiya və Şimali İrlandiya ayrıla bilərlər.

Lakin "Brexit"in təsiri yalnız bunlarla məhdudlaşmır. Artıq informasiyalar yayılır ki, digər ölkələr də eyni məzmunda referendum keçirə bilər. Onların sırasında Fransa, Hollandiya, Avstriya, Macarıstan, Finlandiyanın adı çəkilir (bax: СМИ сообщили о возможности выхода из ЕС еще пяти стран / "vzglyad.ru", 24 iyun 2016). Bəzi ekspertlər bu sıraya Almaniya və İtaliyanı da daxil edirlər. Bütün hallarda bir sıra siyasilərin dediyi kimi, "Aİ-də "domino effekti"nin yaranması" istisna edilmir.

Görünür, bu səbəbdəndir ki, Aİ-ni yaradan ölkələrin xarici işlər nazirləri Berlində toplaşaraq, Londonun çevik surətdə təşkilatdan çıxmasını tələb ediblər (bax: Главы МИД шести стран – основателей ЕС призвали Лондон поспешить / "Радио Свобода", 25 iyun 2016). Kansler A.Merkel bir qədər yumşaq davranmağı məsləhət bilsə də, nazirlər fikirlərindən dönməyiblər. Üstəlik, onlar Böyük Britaniyanın bir daha İttifaqa üzv olmasına qadağa qoyulmasını istəyiblər.

Bunların fonunda Vaşinqton və Tokio təəssüf hissi keçirdiklərini bildiriblər, eyni zamanda, britaniyalıların seçiminə hörmətlə yanaşdıqlarını da bəyanlayıblar. ABŞ Londonla ən yaxın əlaqələrə davam edəcəyini bildirib. Xarici ölkələrdən daha çox Rusiyanı "Brexit"in nəticəsinə təsir göstərməkdə qınayıblar. Bu barədə D.Kemeron və İngiltərənin xarici işlər naziri F.Hammond fikir bildiriblər (bax: Глава МИД Великобритании: Brexit принесет некоторое облегчение Путину / "EADaily", 24 iyun 2016).

ABŞ-ın Rusiyadakı keçmiş səfiri M.Makfol "Putin qalib gəldi" kimi ifadə işlədib (bax: Реакция на Brexit: страшный сон Европы и "победа Путина" / "vesti.ru", 24 iyun 2016). Amerikada prezidentliyə namizəd D.Tramp isə Britaniyanın aldığı qərarı alqışlayaraq "britaniyalılar ölkəni özlərinə qaytardılar", – deyib (bax: əvvəlki mənbəyə).

Rusiya prezidenti isə bütün bunları "siyasi naşılıq" kimi qiymətləndirib, eyni zamanda, Britaniyanın Aİ-ni tərk etməsinin bütün dünya siyasətinə təsir edəcəyini də vurğulayıb (bax: Чего ждать России после Brexit: Путин прокомментировал итоги референдума / "РИА Новости", 24 iyun 2016).

Yuxarıda qeyd edilənlər Avropanın müasir tarixində sözün həqiqi mənasında əhəmiyyətli hadisənin baş verdiyini göstərir. Böyük Britaniyanın Aİ-ni tərk etmək qərarı ölkə daxilində, Avropa qitəsində və bütövlükdə dünyada ciddi geosiyasi, iqtisadi, siyasi və ideoloji proseslərin getdiyini göstərir. Britaniyalılar gözlənilməz səs verməklə bu faktın real olduğunu hər kəsə anlatdılar. Nəticədə, Böyük Britaniyanın özü dövlət kimi yeniləşə, o cümlədən torpaqların bir hissəsi ondan ayrıla bilər. Bu da avtomatik olaraq Avropanın digər ölkələrində, məsələn, İspaniyada Kataloniya məsələsini aktuallaşdırar. Deməli, "Brexit" Avropada millətçi-separatist tendensiyaya yeni nəfəs verə bilər.

Başqa mühüm məqam ondan ibarətdir ki, Aİ-yə üzv olan digər ölkələrdə analoji proses başlaya bilər. Onlardan konkret hansının bu prosesə qoşula biləcəyini demək çətindir, ancaq bu, ümumi bir tendensiyadır. Bunun əyani təsdiqi kimi Aİ daxilində ciddi iqtisadi-maliyyə problemlərinin olmasını göstərmək olar. Vaşinqton İqtisadi və Siyasi Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru M.Vaybort "Brexit"in əsas səbəbinin yarım əsrdən çoxdur ki, Aİ-də aparılan yanlış siyasi və iqtisadi kurs olduğunu göstərib. Konkret olaraq, o, təşkilat daxilində "bir iqtisadi acizliyin olduğunu" deyib (bax: Эксперт: Brexit выявил в ЕС политику экономической беспомощности / "РИА Новости", 24 iyun 2016).

Nəhayət, ekspertlərə görə, Böyük Britaniyanın Aİ-dən çıxması qlobal siyasətdə əhəmiyyətli dəyişiklikliyə səbəb olar: birincisi, ABŞ-ın Avropaya təsiri yüksələ bilər; ikincisi, Rusiya Qərb siyasətində yeni manevr imkanları əldə edər; üçüncüsü, Çin Aİ ilə münasibətlərin inkişafı üçün əlavə şans qazanar; dördüncüsü, Türkiyə daha müstəqil siyasət yeritməyə tam haqqı olduğunu nümayiş etdirər. Ankara artıq özünün də Aİ ilə münasibətlərinə aid referendum keçirə biləcəyinə işarə verib.

Bütün bunlarla yanaşı, ən maraqlı və aktual məsələ Aİ-nin gələcək taleyi ilə bağlıdır. Şübhə yoxdur ki, təşkilat siyasi, iqtisadi və mədəniyyət aspektlərində yol ayrıcındadır. Lakin buradan onun hansı istiqamətdə gedəcəyi bəlli deyil. Ən vacib məsələ də məhz bundan ibarətdir.

Newtimes.az