Vaşinqton, 16 noyabr, AZƏRTAC 

Vaşinqtonun mərkəzində, ABŞ nazirliklərinin və digər dövlət idarələrinin mənzil-qərargahlarının binaları arasında Holokost Memorial Muzeyi ucalır. Muzey Holokost tarixinin sənədləşdirilməsi, öyrənilməsi və şərhi ilə məşğul olan Amerika milli təşkilatı, Holokost zamanı həlak olmuş milyonlarla insanın memorialıdır.

Bu akademik memorialın yaradılması ideyası 1970-ci illərə gedib çıxır. 1978-ci il noyabrın 1-də ABŞ-ın o vaxtkı prezidenti Cimmi Karter Holokost dəhşətlərini yaşamış tanınmış müəllif Eli Vizelin sədrliyi ilə Holokost üzrə prezident komissiyası təşkil edib. Onun mandatı Holokost qurbanları memorialının yaradılması və onun saxlanılması imkanlarını öyrənməkdən ibarət olub. 1988-ci il oktyabrın 5-də ABŞ prezidenti Ronald Reyqanın iştirakı ilə muzeyin təntənəli təməlqoyma mərasimi keçirilib. Muzey 1993-cü il aprelin 22-də Eli Vizelin özünün və Avropada Holokost zamanı yəhudi xalqının salamat qalmış digər nümayəndələrinin iştirakı ilə prezident Bill Klinton tərəfindən açılıb.

Muzeyin kolleksiyasında 18964 artefakt saxlanılır. Holokostun öyrənilməsi daimi proses olduğuna görə hər gün fonda təqribən 26 yeni eksponat daxil olur. Muzeyin sənəd arxivində 95,5 milyondan çox səhifə var, fototekasında Holokostun baş verdiyi bütün ölkələrdən 86000 fotoşəkil saxlanılır. Muzeyin işçiləri 1933-1945-ci illər arasında Almaniyanın nəzarətində olmuş Avropa ərazilərində nasistlərin yaratdığı 42500 gettonun və əsir düşərgəsinin siyahısını tərtib ediblər.

Holokost Memorial Muzeyinin daimi ekspozisiyası muzeyin ən çox ziyarət edilən sərgisidir. Burada 900-dən çox eksponat nümayiş etdirilir, 70 videomonitordan və dörd kinoteatrdan istifadə olunur. Monitor və kinoteatrlarda tarixi kinomateriallar və şahid ifadələri nümayiş etdirilir. Ekskursiyanın başlandığı birinci mərtəbədə iri liftlərə girişdə ziyarətçilərə şəxsiyyət vəsiqələri təqdim edilir. Həmin vəsiqələrin hər birində Holokost zamanı qətlə yetirilmiş və Holokost dəhşətlərini yaşamış konkret insanın əhvalatı təqdim olunub. Dördüncü mərtəbədə liftdən çıxan ziyarətçilər nasistlərin Adolf Hitlerin rəhbərliyi ilə 1933-1939-cu illərdə hakimiyyətə gəldikləri vaxtdan başlayaraq Holokostun xronoloji tarixi ilə tanış olurlar. Burada ziyarətçilərə arilər ideologiyası, “Büllur gecə”, antisemitizm, o dövrdə ABŞ hökumətinin və Amerika cəmiyyətinin nasist Almaniyasına reaksiyası ilə bağlı tarixi məlumatlar verilir. Ziyarətçilər divarlarından Holokost qurbanlarının fotoşəkilləri asılmış “Simalar qülləsi” adlı otaqdan keçirlər. Üçüncü mərtəbədə ziyarətçilərə gettonun tarixi və nasistlərin “Yəhudi məsələsinin tam həlli” adlı planı barədə məlumat verilir. Bu planı rəhbər tutan faşistlər altı milyon insanı məhv ediblər, onların çoxunu əsir düşərgələrindəki qaz kameralarında boğublar. Eksponatlar arasında qatar vaqonunun replikası var. Nasistlər Holokost dövründə yəhudiləri və digər əsirləri belə vaqonlarda daşıyırmışlar. Vaqona daxil olan ziyarətçilər bura salınan zaman yəhudilərin üzləşdikləri dəhşəti hiss edə bilərlər. Burada Osventsim əsir düşərgəsindən götürülmüş, üzərində almancadan “Əmək insanı azad edir” kimi tərcümə olunan "Arbeit macht frei" sözləri yazılmış nişanın replikasını da görmək olar. Bu nişan Holokost qurbanlarını lağa qoymaq üçün nasistlər tərəfindən əsir düşərgəsinin qapısından asılmışdı. Otaqlardan birində yüzlərlə cüt ayaqqabı düzülmüş korpus yerləşdirilib. Otağın ab-havasında ayaqqabıları və paltarları çıxarılaraq qaz kameralarına qovulan yəhudilərin həyatının son anlarının dəhşətləri hiss olunur. Daimi ekspozisiya ikinci mərtəbədə müttəfiq qoşunları tərəfindən yəhudilərin azad edilməsini əks etdirən eksponatlarla başa çatır.

Muzeyin ikinci mərtəbəsində xatirə zalı yerləşir. Zalın divarlarında XX əsrin ən kütləvi qətliamının qurbanlarının məhv edildiyi əsir düşərgələrinin adları yazılıb. Burada ziyarətçilər Holokost qurbanlarına ehtiram əlaməti olaraq şam yandıra bilərlər.

Maraqlıdır ki, muzeydə Baş İmperiya Təhlükəsizliyi İdarəsinin rəisi, Bohemiya və Moraviyanın imperiya protektorunun müavini Reynhard Heydrixin Çexoslovakiya Müqavimətinin iki üzvü - slovak Yozef Qabçik və çex Yan Kubiş tərəfindən məhv edilməsi üzrə “Antropoid” əməliyyatının iştirakçılarının fotoşəkilləri də nümayiş etdirilir. Avropada “Yəhudi məsələsinin tam həlli” proqramına rəhbərlik etmək oberqruppenfürer Heydrixə tapşırılmışdı. Məlum olduğu kimi, onun qətlindən sonra nasistlər 1942-ci il iyunun 10-da Çexiyanın Liditsa kəndinin dinc əhalisinə divan tutublar. 2010-cu illərdə KİV-lər yazırdı ki, soyqırımı tarixini bölüşən Liditsa və Xocalı şəhərləri qardaşlaşıblar.

1993-cü ilin aprelində açıldığı gündən muzey təqribən 40 milyon ziyarətçi, o cümlədən 10 milyondan çox məktəbli, 99 dövlət başçısı və 210-dan çox ölkədən 3500-dən yüksəkvəzifəli şəxs qəbul edib. Muzeyi dünyanın hər yerindən ziyarət ediblər. Muzeyə gələn yəhudilərin sayı isə bütün ziyarətçilərin 10 faizindən az qismini təşkil edib.

“Yəhudilərin Almaniya əleyhinə maddi iddiaları üzrə konfrans”, Holokost Muzeyi və digər təşkilatlar tərəfindən 2018-ci ildə təşkil edilmiş sorğunun nəticələri göstərib ki, millenialların 66 faizi və rəyi soruşulan 1350 nəfər yaşlı amerikalının 41 faizi Osventsimin nə demək olduğunu bilmir. Millenialların 41 faizi səhvən bildirib ki, Holokost zamanı 2 milyon və daha az yəhudi öldürülüb, 22 faizi bildirib ki, Holokost barədə heç vaxt eşitməyib. Rəyi soruşulan bütün amerikalıların 95 faizindən çoxu Holokostun Baltikyanı ölkələrdə, o cümlədən Latviya, Litva və Estoniyada baş verdiyini bilməyib. Yaşlı respondentlərin 45 faizi və millenialların 49 faizi Holokost zamanı almanlar tərəfindən işğal edilmiş Avropada mövcud olmuş heç bir nasist düşərgəsinin və ya gettonun adını çəkə bilməyib.

Yusif Babanlı

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Vaşinqton