DÜNYA
ABŞ Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarını yerinə yetirəcəkmi?
Dünyada mövcud olan ikili standartlar siyasəti və güc amili heç də həmişə ədalətin bərpasına imkan vermir
Tehran, 12 oktyabr, AZƏRTAC
İranın xarici işlər nazirinin müavini Qulamhüseyn Dehqan bəyan edib ki, BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarının ABŞ tərəfindən icra edilməsi üçün bir sıra tədbirlər görmək lazımdır. Lakin bu tədbirlərin nədən ibarət olması haqqında nazir müavini bir söz deməyib.
Xatırladaq ki, oktyabrın 4-də Beynəlxalq Haaqa Məhkəməsi İranın ABŞ-a qarşı qaldırdığı vəsadət əsasında ilkin dinləmələr keçirib və qərara alıb ki, rəsmi Vaşinqton kənd təsərrüfatı, əczaçılıq və səhiyyə, mülki aviasiya sahələrinə tətbiq etdiyi sanksiyaları aradan qaldırmalıdır. Məhkəmə prosesi davam edir və hələlik yekun qərarın qəbul edilməsi haqqında söz demək çətindir. Hər halda ilkin dinləmələrdən sonra verilən qərar istər İran, İstərsə də qərb mətbuatı tərəfindən bütün dünyanı narahat edən bu məsələ ətrafında müzakirələrə yol açıb. ABŞ BMT-nin Haaqa şəhərində yerləşən Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarını yerinə yetirəcəkmi? Bu sualı cavablandırmaq üçün məhkəmənin bu günədək çıxardığı qərarlarının icrası vəziyyətinə baxmağı lazım bilirik.
Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən seçilən 15 hakimdən ibarətdir və məhkəməyə yalnız dövlətlər müraciət edə bilər. 1961-ci ildə imzalanan Vyana Konvensiyasına əlavə edilən Fakültativ Protokola əsasən BMT-yə üzv olan bütün dövlətlər Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarlarını yerinə yetirmək öhdəliyi götürüblər. Lakin təcrübə göstərir ki, bir sıra dövlətlər məhkəmənin qərarlarını heç də həmişə yerinə yetirmirlər. Misal üçün onu demək kifayətdir ki, bir müddət əvvəl məhkəmə İranın xeyrinə qərar verdikdən sonra ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Bolton rəsmi Vaşinqtonun Fakültativ Protokoldan çıxdığını bəyan etdi. Aydındır ki, ABŞ bu addımı məhkəmənin qərarından yayınmaq üçün atıb. Protokola üzv olmayan ölkələrin məhkəmənin qərarını yerinə yetirməmək hüququ var.
Donald Trampın ABŞ prezidenti seçilməsindən sonra rəsmi Vaşinqton bir sıra beynəlxalq razılaşmalardan çıxdığını bildirib. Məsələn, ABŞ İqlimin Mühafizəsi haqqında Paris Konvensiyasından, Sərbəst Ticarət haqqında Sakit Okean ölkələrinin tərəfdaşlıq müqaviləsindən çıxaraq üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməkdən azad olub. Odur ki, bu dövlətin Fakültativ Protokoldan çıxması da təəccüblü görünmür. Bu addımları ABŞ ona görə atır ki, öz siyasətini istədiyi şəkildə həyata keçirə bilsin.
ABŞ-ın beynəlxalq məhkəmələrin qərarlarını yerinə yetirməsi halları da müşahidə olunub, yəni rəsmi Vaşinqton üzərinə götürdüyü öhdəliyə əməl etməyib və buna görə heç bir təzyiqə məruz qalmayıb. 1986-cı ildə Nikaraqua Haaqa məhkəməsinə müraciət edərək ABŞ-ın ölkə daxilindəki separatçı silahlı dəstələrə yardım etməsini dayandırmağı və ölkəyə dəyən ziyanı ödəməsini tələb etmişdi. İddiaya əsasən ABŞ Nikaraquanın suverenliyini pozmuşdu. Məhkəmə keçirdiyi dinləmələrdən sonra iddianı təmin edərək Birləşmiş Ştatların 17 milyard dollar təzminat ödəməli olduğu bildirmişdi. Lakin həmin qərar indiyədək yerinə yetirməyib. Digər bir misal, 2008-ci ildə Meksika vətəndaşı Xose Ernesto Medelin ABŞ-da ölüm hökmünə məhkum edilmişdi. Lakin Meksika bununla razılaşmayaraq beynəlxalq məhkəməyə müraciət etmiş, X.E.Medelinə müdafiə olunmaq imkanın yaradılmadığını, onun səfirlik əməkdaşları ilə görüşünə icazə verilmədiyini, hüququnun pozulduğunu əsas gətirərək prosesin yenidən aparılması barədə iddia qaldırmışdı. Beynəlxalq məhkəmə dinləmələrdən sonra Meksikanın haqlı olduğu və məhkəmə araşdırmasının yenidən keçirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Buna baxmayaraq, Meksika vətəndaşı edam olundu. Belə misalları çox çəkmək olar.
Kanada Universitetinin hüquq professoru Alfred Rayn beynəlxalq məhkəmənin qərarlarının icra mexanizmi olmadığı üçün yerinə yetirilməsinin də dövlətin iradəsinə bağlı olduğunu bildirib. Eyni fikri Tehran Universitetini hüquq professoru Əli Biqdeli də səsləndirib. Onun sözlərinə görə, ABŞ-ın məhkəmə qərarını yerinə yetirəcəyi sual altındadır. Hər halda siyasi proseslər onu deməyə əsas verir ki, ABŞ üzərinə düşən öhdəliyi yerinə yetirməyəcək. Amma onun beynəlxalq nüfuzuna böyük zərbə dəyəcək. Beynəlxalq aləmdəki nüfuz məsələsi isə güc amilinə bağlıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarlarını icra etməməkdə ABŞ tək deyil. Digər dövlətlər də məhkəmə qərarının icrasından yayınıblar. 1979-cu ildə İranda baş verən inqilab zamanı ABŞ səfirliyinin əməkdaşlarının azad olunması üçün Vaşinqton beynəlxalq məhkəməyə müraciət etdi. Haaqa məhkəməsi iddianı təmin etsə də, İran bu qərarı yerinə yetirmədi. Böyük Britaniya, Rusiya, Fransa da vaxtilə beynəlxalq məhkəmənin qərarlarını icra etməkdən boyun qaçırıblar.
Bu faktları qeyd etməkdə məqsədimiz heç də BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin üzərinə kölgə salmaq deyil. Dövlətlər arasında elə mübahisəli məsələlər olub ki, məhz beynəlxalq məhkəmənin qərarı nəticəsində həllini tapıb. Məsələn, 1986-cı ildə Burkino-Faso və Mali arasında ərazi mübahisəsini məhz beynəlxalq məhkəmənin qərarı həll etdi və tərəfləri silahlı qarşıdurmadan çəkindirdi.
Yaxud, Salvador və Honduras arasında 90 il davam edən ərazi mübahisəsi də 1992-ci ildə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarı ilə həll olundu və çox sayda insan itkisi ilə nəticələnən silahlı toqquşmalara son qoyuldu. Beynəlxalq məhkəmə 2000-ci ildə Liviya və Çad, Bostvan və Namibiya arasındakı ərazi mübahisələrini də həll edərək müharibənin qarşısını ala bildi. Bunlar BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin müasir dünyada mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini deməyə əsas verir.
Lakin təəssüf ki, bu gün dünyada mövcud olan ikili standartlar siyasəti və güc amili heç də həmişə ədalətin bərpa edilməsinə imkan vermir.
Rabil Kətanov
AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri
Tehran