Martın 31-də Bakı Dövlət Universitetində Milli Elmlər Akademiyasının, Milli Arxiv İdarəsinin, BDU-nun təşkil etdikləri və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin aktual problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi sessiya öz işini davam etdirmişdir. Xatırladaq ki, əvvəlki iclaslar martın 18-də və 24-də keçirilmişdir.

31 mart azərbaycanlıların soyqırımına həsr olunmuş xüsusi iclası giriş sözü ilə universitetin rektoru, MEA-nın müxbir üzvü Abel Məhərrəmov açmışdır.

Soyqırım qurbanlarının xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilmişdir.

BDU-nun Asiya və Afrika ölkələri tarixi kafedrasının

dosenti Sani Hacıyev “Şərqi Anadoluda türk-müsəlman əhalisinə qarşı

soyqırımlar” mövzusunda məruzə etmişdir. O, ermənilərin yaşadıqları,

vətənləri sayılan ölkəyə, vətəndaşı olduqları dövlətə xəyanətlərini,

işğalçıların fitvası ilə ona arxadan zərbə vurduqlarını, XIX əsrin sonu- XX

əsrin əvvəllərində Türkiyə ərazisindəki erməni kilsələrinin terror

təşkilatları və dəstələrinin yuvasına çevrildiyini, Hnçaq və Daşnaksutyun

partiyalarının ruhlandırdığı erməni quldurlarının törətdikləri vəhşilikləri

konkret faktlarla açıqlamışdır. Xüsusi vurğulanmışdır ki, bunun

müqabilində əks tədbir görməyə məcbur olan Osmanlı hökuməti isə

üzüdönük və qiyamçı vətəndaşlarına qarşı çox humanist davranmışdır.

1915-ci ilin mayında qəbul edilmiş qanuna əsasən köçürülən

ermənilərin harada yerləşdiriləcəyi, həyatının və əmlakının qorunacağı,

bütün daşına biləcək əmlak və əşyalarını götürə biləcəyi, onlar üçün yeni

evlər tikiləcəyi barədə yerlərdəki hakimiyyət nümayəndələrinə göstəriş

verilmişdi. 1916-cı il oktyabrın sonlarına kimi Anadoludan 702, 9 min nəfər

köçürülmüş, bu işə 111 milyon lirə xərclənmişdi. İlin sonunadək köç

zamanı yol verilə biləcək zorakılıq və özbaşınalıqları cəzalandırmaq üçün

hərbi nazirliyin nəzdində xüsusi təhqiqat orqanı yaradılmışdı və bu orqan

1918-ci ilin sonuna qədər fəaliyyət göstərmişdir.

Bu gün daşnaklar və onların havadarları, muzdla tutulmuş bir çox

qərb tarixçiləri Osmanlı dövlətinin ermənilərə qarşı soyqırımı törətdiyini iddia edirlər. Ortaya məntiqi sual çıxır: soyqırımı törətmək istəyən dövlət ağır iqtisadi məngənədə sıxıldığı, dünya müharibəsinin beş cəbhəsində döyüşdüyü bir vaxtda sadalanan xərcləri özünə rəva bilərdimi? Erməni təbliğatının əsassızlığını belə bir fakt da sübut edir ki, rəsmi statistikaya görə, 1914-cü ildə Türkiyədə emənilərin sayı 1,3 milyon nəfərdən də az idi. Onların da böyük bir hissəsi müxtəlif ölkələrə getmiş, bir qismi isə öz yerlərində qalmışdı. Belə olan halda 1,5 milyon erməninin qətlə yetirilməsi barədə uydurmaların heç bir əsası yoxdur.

Sonra BDU-nun mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq kafedrasının müdiri, dosent Anar İsgəndərov “Stepan Şaumyanın daşnak-bolşevik rejimi və Azərbaycan xalqına qarşı mart soyqırımları” mövzusunda məruzə etmişdir.

Məruzəçi bildirmişdir ki, Azərbaycanda türk-müsəlman əhalisinə qarşı 1918-ci ildə törədilən cinayətləri üzə çıxarmaq həmin ilin mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan ediləndən sonra mümkün olmuşdur. Belə ki, milli hökumət iyulun 15-də vəkil Ələkbər bəy Xasməmmədovun sədrliyi ilə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratdı. Təhqiqat komissiyası daşnak quldur dəstələrinin qanlı əməllərinin üzə çıxarılması sahəsində böyük iş görmüşdür. Zərər çəkmiş yüzlərlə vətəndaş və şahid dindirilmiş, çoxlu material, maddi dəlil-sübut, fotosənəd toplanmışdı.

Bakıda soyqırımı planı hələ 1917-ci ildə Daşnaksutyun partiyası və Erməni Milli Komitəsi tərəfindən hazırlanırdı. Onlar dəfələrlə müsəlmanları bolşeviklərə qarşı silahlı çıxışa təhrik etməyə cəhd göstərirdilər. Fitnəkarlıq yalnız 1917-ci ilin dekabrında Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin sədri V.İ.Lenin S.Şaumyanı Qafqazın fövqəladə komissarı təyin etdikdən sonra baş tutdu. Ermənilərin məqsədi bolşeviklərin əli ilə müsəlman əhalini cismən məhv etmək idi. Adamların qətlə yetirilməsi və müsəlman məhəllələrinin darmadağın edilməsi mütəşəkkil erməni hərbi hissələri tərəfindən planlı surətdə həyata keçirilirdi. Bakı Sovetinin qüvvələrinə rəhbərlik edən S.Şaumyanın erməni hərbi hissələrindən istifadə etməsi bu qırğını daha da dərinləşdirmişdi. Daşnaklar bolşevik dəstələrinə müsəlman fəhlələrinin qəbul edilməsinə hər vasitə ilə əngəl törədirdilər. Ona görə də Bakı Soveti, onun yaratdığı ordu əsas etibarilə ermənilərdən ibarət idi.

Azğınlaşmış erməni quldurlar dinc azərbaycanlı əhalini qırıb-çatmaq üçün ən amansız üsullara əl atırdılar. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Y.Kluge bu komissiyanın sədrinə ünvanladığı məruzədə yazırdı: “Yaxşı silahlanmış, təlim keçmiş erməni əsgərlər çoxlu miqdarda pulemyotların müşayiəti ilə hücum edirdilər. Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc və xəncərlərlə doğram-doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, öldürülən valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm etmir, hamısını qırırdılar”.

Təhqiqat Komissiyasının sənədlərindən məlum olur ki, 1918-ci ilin mart soyqırımı zamanı təkcə Bakıda 11 min nəfərədək türk-müsəlman öldürülmüşdür. Onların çoxunun meyitləri tapılmamışdır. Çünki şahidlərin dediklərinə görə, ermənilər meyitləri od-alova bürünmüş evlərə, dənizə və quyulara atırdılar ki, cinayətin izini itirsinlər. Bakı əhalisindən 400 milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə olunmuşdu. Bir çox ziyarətgahlar və tarixi abidələr yerlə-yeksan edilmişdi. Memarlığın incilərindən sayılan İsmailiyyənin binası yandırılmışdı.

Mart talanlarında yaxşı təşkil olunmuş hərbi hissələrlə yanaşı, erməni ziyalıları, gəncləri də iştirak edirdilər. Təhqiqat Komissiyasının materiallarında göstərilirdi ki, “erməni əhalisinin bütün siniflərini təmsil edən nümayəndələr bu “müharibədə” iştirak etməyi özlərinə borc bilirdilər. Burada neftxudalar, mühəndislər, həkimlər, kontor işçiləri var idi, bir sözlə, erməni əhalisinin bütün təbəqələri öz “borcunu” yerinə yetirirdi ”.

Məruzəçi ölkənin müxtəlif bölgələrində törədilmiş qırğınlardan da danışaraq xatırlatmışdır ki, 1918-ci ilin mart hadisələri zamanı qədim Şamaxı şəhəri də dəhşətli talanlara və vəhşiliklərə məruz qalmışdı. Ermənilərin bu şəhərdə və ümumən Şamaxı qəzasında törətdikləri vəhşiliklər haqqında 7 cilddən ibarət təhqiqat materialları toplanmışdı. 1919-cu il martın 30-da “Azərbaycan” qəzetində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının “Çağırış”ı dərc edilmişdi. Komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədovun imzaladığı bu sənəddə deyilirdi: “Şamaxının yalnız xarabalıqları qalmışdır. Şəhərin müsəlman hissəsindəki bu xarabalıqlarda məscidlərin ən qədimi olan, 800 ildən çox tarixə malik Cümə məscidinin ancaq yanıb qaralmış minarələri görünür, şəhərin on beş minlik müsəlman əhalisindən sağ qalanlar isə bütün Zaqafqaziyaya dağılmış, əllərində qoltuq ağacı və bellərində torba qapı-qapı düşüb dilənirlər ki, acından ölməsinlər. Adlarını “bolşevik” qoyan qaçaq-quldur dəstələrinin əlindən qaçıb can qurtaran əhalinin qalan hissəsi türk qoşunları Azərbaycana gəldikdən sonra öz el-obalarına qayıtmışdır. Onlar qayıdıb gəldikdə əsrlərdən bəri yaşadıqları ocaqlarını yandırılmış və yerlə-yeksan edilmiş halda görmüşlər”. Təhqiqat Komissiyasının sənədlərindən aydın olur ki, Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisinə vurulmuş ziyan orta hesabla 1 milyon manatdan çox olmuşdur.

Qubada, Lənkəranda və digər qəzalarda törədilən qırğınlardan da bəhs edən məruzəçi fikrini Ü.Hacıbəyovun 1919-cu ildə yazdığı “31 mart” sərlövhəli məqaləsindəki bu sözlərlə tamamlamışdır: “Bugünkü vəzifəmiz o qara günləri yaddan çıxarmamaqdır və buna görə də həmişə və hər an hər şeyə hazır olmalıyıq. Borcumuz bu vətəni gələcəkdə hər cür təcavüzdən qorumaq və məmləkətimizi şərəflə yaşatmağa çalışmaqdır”.

Sessiyada MEA-nın prezidenti, akademik Mahmud Kərimov iştirak etmişdir.

Aprelin 1-də beynəlxalq elmi sessiyanın növbəti iclası keçiriləcəkdir.