Aprelin 14-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin aktual problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi sessiyanın növbəti iclası keçirilmişdir. Sayca yeddinci olan bu iclasda “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Türkiyə tarixşünaslığında” mövzusu müzakirə olunmuşdur.

İclası MEA-nın prezidenti akademik Mahmud Kərimov açmışdır. İlk məruzəni BDU-nun dosenti, tarix elmləri namizədi İqbal Ağayev etmişdir.

O bildirmişdir ki, xarici ölkə müəllifləri Cümhuriyyət dövrünün tarixinə xeyli monoqrafiya, elmi və publisistik məqalə həsr etmişlər. Vaxtilə bunlar sovet tarixçiləri tərəfindən kəskin tənqid edilirdi. Bu baxımdan Azərbaycan tarixinin göstərilən dövrü ilə məşğul olan Türkiyə tarixçilərinin əsərləri də istisna deyildir.

Tariximizin bir sıra problemləri dost və qardaş ölkənin tarixçilərinin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Ötən əsrin 90-cı illərində dünyada baş vermiş hadisələrdən sonra Azərbaycanda Cümhuriyyətin tarixinə, eyni zamanda əcnəbi tarixçilərin tədqiqatlarına münasibət dəyişmişdir. İndi Türkiyə tarixçilərinin fikirlərinin öyrənilməsi yalnız ideoloji deyil, elmi baxımdan da aktualdır. Qeyd edilməlidir ki, bu dövrün tədqiqi işi hələ Türkiyə tarixçiləri tərəfindən də başa çatdırılmamışdır. Mövzuya dair xeyli problem öz həllini gözləyir. Bunlar Azərbaycan və Türkiyə tarixçiləri tərəfindən sıx əməkdaşlıq şəraitində öyrənilməlidir.

Məruzəçi vurğulamışdır ki, Türkiyə tarixçilərinin Cümhuriyyət dövrünə marağı üç əsas məqamla müəyyən olunur: coğrafi yaxınlıq; xalqların etnik baxımdan qohumluğu; tədqiq olunan dövrdə iki ölkə arasında müxtəlif səciyyəli əlaqələrin yüksək səviyyədə olması. Bu ölkədə problemə dair yalnız tarixçilərin deyil, siyasətçilərin, diplomatların, hərbi mütəxəssislərin də əsərləri vardır. Həmin əsərlərin pərakəndəliyi və çoxşaxəliliyi mövcud materialın təhlilində müəyyən çətinliklər yaradır. Bu kitabların bir qismi təbliğat xarakteri daşıyır. Onların elmi dəyəri də müxtəlif səviyyədədir. Ümumiyyətlə isə, Türkiyə tədqiqatçıları Azərbaycanın göstərilən dövr tarixinə bitərəf deyil, onunla sıx siyasi münasibətlərdə olmuş bir ölkənin vətəndaşı kimi yanaşırlar.

Natiq sözünə davam edərək demişdir ki,Türkiyə tarixşünaslığı Azərbaycan tarixinin 1917-1920-ci illərinə münasibətdə sovet tarixşünaslığında qəbul olunmuş ənənəvi dövrləşmədən imtina etmişdir. Tariximizin Cümhuriyyət mərhələsi burada iki dövr üzrə tədqiq edilmişdir: 1917-ci ilin fevralından 1918-ci ilin iyununadək olan dövr - müstəmləkə zülmündən xilas olmuş xalq öz müqəddəratını təyin etmək hüququndan istifadə imkanı qazanır və onu həll edir; 1918-ci ilin iyunundan 1920-ci ilin mayına qədər olan dövr - bu hüququn həllinin məntiqi nəticəsi kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, onun fəaliyyəti və süqutu. Qeyd edilməlidir ki, problemin Türkiyə tarixşünaslığı mühacir tarixşünaslığının təsiri altında formalaşmışdır. Lakin onları eyniləşdirmək mümkün deyildir. Çünki Türkiyə tarixçilərinin böyük bir qismi problemə mühacir tarixşünaslığına əsaslanmadan, Türkiyə kontekstindən, mövqeyindən, mənafeyindən yanaşmışdır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrü Türkiyə tarixşünaslığının özünü də şərti olaraq bir neçə dövrə bölmək olar: XX əsrin 20-ci illərinin ikinci yarısı-30cu illər; 40-cı illərin ikinci yarısı-50-ci illər; 60-80-ci illər; 90-cı illər.

Məruzəçi göstərilən dövrlərdə yazılmış əsərləri təhlil edərək demişdir ki, Cümhuriyyət tarixi Türkiyə tarixşünaslığında iki əsas konsepsiya baxımından araşdırılmışdır:

“Qardaşlıq yardımı”. Bu konsepsiyaya əsasən, Xalq Cümhuriyyəti Türkiyənin himayəsi şəraitində meydana gəlmişdi və türk qöşunlarının Azərbaycana daxil olması təmənnasız qardaşlıq yardımı idi. Bu konsepsiyanın ardıcılları belə hesab edirlər ki, türk qoşunları Bakını erməni-rus silahlı qüvvələrindən təmizləmiş və şəhəri Azərbaycan hökumətinə təhvil vermişlər.

“İşğalçılıq”. Türkiyə tarixşünaslığında Türkiyə rəhbər dairələri ilə bilavasitə və dolayısı ilə əlaqəsi olan tarixçilər zümrəsi sovet dövrünün vətən tarixçiləri kimi, konyuktur ictimai funksiyaları yerinə yetirmiş, əsərlərini dövlət siyasəti mənafeyindən yazmışlar. Onlar gənc türklərin “Azərbaycan siyasəti”ni bəyənmir, 1918-ci ilin iyununda Türkiyənin Azərbaycana hərbi yardımını isə özünü doğrultmayan “işğalçılıq əməli” hesab edirlər.

Ancaq Azərbaycanda 1920-ci ilin aprelində baş vermiş hadisələrə baxışda isə hər iki konsepsiyanın tərəfdarları eyni mövqedən çıxış edirlər. Sonra Baki Dövlət Universitetinin baş müəllimi Ələmdar Şahverdiyev “Trabzon və Batum konfranslarında Azərbaycan məsələsi” mövzusunda məruzə etmişdir. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın 1918-1920-ci illər tarixinə həsr olunmuş əsərlərdə bunlar ayrıca tədqiq edilməmişdir. Bunun səbəbi konfransların gündəliyində, eləcə də ümumi iclaslarında və xüsusi müşavirələrində konkret olaraq Azərbaycan məsələsinin olmamasıdır. Region xalqlarının taleyüklü məsələləri bilavasitə konfransın gedişi zamanı protokoldankənar görüşlərdə müzakirə edilmişdir. Konfranslarda Türkiyə və Azərbaycan nümayəndə heyətləri dəfələrlə görüşərək, Azərbaycanın hüquqi statusu, Rusiyada yaşayan müsəlman-türk xalqlarının azadlıq mübarizəsinin vəziyyəti və xalqımız üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən “Bakı məsələsi”ni müzakirə etmişlər.

Məruzəçinin qənaətinə görə, konfranslarda Azərbaycan məsələsinin əsl mahiyyətini üzə çıxarmaq üçün üç əsas amil nəzərə alınmalıdır: oktyabr çevrilişindən sonra beynəlxalq münasibətlər sistemində baş vermiş dəyişiklik; bolşevik Rusiyasının milli ucqarlarda həyata keçirdiyi siyasətin mahiyyəti; Qafqazda sabitliyin və millətlərarası mehriban qonşuluq münasibətlərinin əleyhinə yönəlmiş qondarma “erməni məsələsi”…

Axırda məruzələr ətrafında müzakirələr olmuşdur.

İclasda Prezidentin İcra Aparatının humanitar siyasət şöbəsinin müdiri Fatma Abdullazadə iştirak etmişdir.