ELM VƏ TƏHSİL
Akademik Validə Tutayuq Azərbaycanda bitki anatomiyasının əsasını qoyub
Bakı, 23 sentyabr, X.Cəfərova, AZƏRTAC
Sentyabrın 23-də Azərbaycanın tanınmış botanik alimi, Əməkdar Elm Xadimi, akademik Validə Tutayuqun anadan olmasının 103-cü ildönümü tamam olur.
V.Tutayuq 1914-cü ildə Şuşa şəhərində dünyaya göz açıb. Onun sonradan şərəfli bir həyat yolu yaşamasında bu torpağın, təbiətin, mühitin çox böyük təsiri olub. Hələ uşaq ikən balaca Validəni əhatə edən bu dağlar, dərələr, meşələr onu öz cazibəsinə salıb. O, 1930-cu ildə Şuşa şəhər 9 illik orta məktəbini bitirərək Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna (indiki Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti) daxil olub.
V.Tutayuq biologiya elminin inkişafı tarixində böyük xidmətləri olan çoxprofilli biliyə malik alim idi. O, anatomiyaya dair tədqiqatları ilə Azərbaycanda bitki anatomiyasının əsasını qoyub. V.Tutayuq 1939-cu ildə namizədlik, 1949-cu ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib. O, 1957-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (EA) Botanika İnstitutuna direktor təyin olunub. 1958-ci ildə Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü və 1969-cu ildə həqiqi üzvü seçilib.
Görkəmli alimin elmi fəaliyyəti əsas etibarilə iki istiqamətdə inkişaf edib. O, genişprofilli morfoloq və dendroloq bəzək bağçılığı və yaşıllaşdırma sahəsində mütəxəssis kimi tanınıb. Alimin müxtəlif örtülütoxumlularda çiçəyin normal və qeyri-normal quruluşunu öyrənmək sahəsində apardığı tədqiqatların nəticəsi olan “Çoxləçəkli çiçəklərin quruluşu” monoqrafiyası çiçəyin mənşəyinin öyrənilməsində bir sıra prinsipial nəzəri məsələlərin aydınlaşdırılmasında mühüm rol oynayıb. Bu tədqiqatların nəzəri əhəmiyyəti ilə yanaşı, mühüm təcrübi əhəmiyyəti də var. Çoxləçəkliliyin əmələ gəlməsi qanunauyğunluqlarını bilmək seleksiya və bəzən bağçılıqda yeni çoxləçəkli çiçək formalarının alınmasına imkan verir. Bu sahədə aparılan tədqiqatların nəzəri təhlili “Örtülütoxumluların mənşəyinə dair” və “Çiçəyin teratologiyası” monoqrafiyalarında əksini tapıb. Onun “Bitki anatomiyası və morfologiyası” , “Bitki anatomiyası və fiziologiyası” dərs vəsaitlərindən indi də istifadə edilir.
Qarabağı, xüsusən də doğma Şuşanı hədsiz dərəcədə sevən Validə xanım orada bitki aləminin öyrənilməsi üçün böyük elmi ekspedisiya təşkil edib. Həmin ekspedisiyada Qarabağın nadir və endem bitkiləri toplanaraq çoxsaylı elmi məqalələr yazılıb və 100 minədək herbari toplanıb. İndi həmin nümunələr Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin biologiya kafedrasının herbari fondunun əsasını təşkil edir.
Şuşanın Cıdır düzünün “Xarı bülbül” bitkisinin bioekoloji xüsusiyyətləri ilk dəfə V.Tutayuq tərəfindən öyrənilərək elmi məqalə formasında çap olunub. Bundan sonra bütün dünya botanikləri bu nadir bitkinin məhz Şuşa endemi olduğunu qəbul ediblər.
Azərbaycan elminin inkişafında, yüksək ixtisaslı kənd təsərrüfatı kadrlarının, habelə elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasında yüksək xidmətlərinə görə akademik V.Tutayuqa Əməkdar Elm Xadimi fəxri adı verilib, bir sıra orden və medallarla təltif olunub.
Müasirlərinin dediyi kimi, Validə xanım təbiət vurğunu idi. O, bitkilərin insanı başa düşməsini və pis niyyətləri hiss etməsini, hətta onların küləklə rəqs etməsini, nəğmə deməsini poetik dillə izah edirdi. O, eksperimental olaraq musiqinin çiçəklərin asanlıqla açılmasına və daha da təravətli olmasına təsirini sübut edib.
Təbiəti, poeziyanı və yaradıcılığı çox sevən Validə xanım dahi bəstəkarımız Fikrət Əmirovla birgə “Xarı bülbül” adlı opera yazmağa başlayıblar, ancaq amansız ölüm hər iki korifeyin işlərini yarımçıq qoyub.
V.Tutayuq 1980-ci il dekabrın 12-də dünyasını dəyişib.