ELM VƏ TƏHSİL
Akademik: Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin enməsi ekstremal hal deyil
Bakı, 15 noyabr, Xatirə Cəfərova, AZƏRTAC
Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin bir qədər azalması ekstremal hal deyil. Apardığımız kompleks araşdırmalar bir neçə onillikdən sonra Xəzər dənizini nələr gözlədiyini dəqiq proqnozlaşdırmağa imkan verəcək. Belə bir təhlükə var ki, Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi səhralaşmağa məruz qala bilər. Qəribə də olsa bu, Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi ilə bağlıdır.
Bu fikirləri Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti, AMEA-nın akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru, akademik Ramiz Məmmədov AZƏRTAC-a müsahibəsində bildirib. R.Məmmədov Xəzər dənizinin Xəzəryanı ölkələr və Azərbaycan üçün əhəmiyyəti, hazırkı vəziyyəti və gələcək taleyi ilə bağlı fikirlərini bölüşüb.
“Bu yaxınlarda “National Geographic” jurnalında yazıblar ki, tezliklə Azərbaycan ərazisinin üçdə iki hissəsi suya qərq olacaq. Mən buna əsla inanmıram. Belə bir proqnozu 1992-ci ildə Xəzər problemləri üzrə idarələrarası elmi şuranın sədri və A.M.Obuxov adına Fizika İnstitutunun direktoru, Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Georgi Qolitsın vermişdi. O, hətta Azərbaycan tərəfinə xəbərdarlıq teleqramı göndərmişdi ki, bilin, Qız qalasının bir hissəsi suyun altında qalacaq. Lakin son altı yüz il ərzində belə hadisə olmayıb. Su Qız qalasının ətəyinə bir qədər yaxınlaşıb. Aparılmış tədqiqatlara görə, son üç min ildə Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi amplitudası 15 metrdən çox olmayıb”, - deyə akademik bildirib.
1978-ci ildən 1996-cı ilədək Xəzərin səviyyəsinin 2,5 metr qalxması Xəzəryanı dövlətlərə, o cümlədən Azərbaycana 2 milyard ABŞ dollar miqdarında ziyan vurmuşdu. Bu hadisəni şərh edən akademik deyib ki, Qazaxıstanda neft buruqları, Azərbaycanda isə neft platformaları hazırlanan zavodun stapelləri su altında qaldı. Bakı bulvarındakı ekzotik ağaclar məhv oldu. İtkilər həqiqətən böyük idi, lakin bunun təqsiri təbiətdə deyil, inadkarlıq edən insanlardadır. Xəzər dənizinin səviyyəsi adətən 30-40 santimetrə qədər qalxıb enir. Buna səbəb dənizə tökülən çayların suyu, dəniz səthindən suyun buxarlanmasıdır. 1837-ci ildən Xəzərin səviyyəsi ilə bağlı müşahidələr aparılır. Məlum olub ki, dəniz səviyyəsinin dəyişmələri 11 il dövriliklə baş verir. “Bizim fikrimizcə, bu, günəşin aktivlik dövrləri ilə bağlıdır. Bədbin proqnozlarla heç vaxt razılaşmamışam və indi də razılaşmıram. İqlimə dair 1993-cü ildə Parisdə, 1995-ci ildə Tehranda keçirilmiş konfranslarda çıxış edib demişdim ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxması tezliklə dayanacaq və kiçik tərəddüdlərlə sabitləşmə dövrü başlanacaq. Belə də oldu”, - deyə akademik qeyd edib.
Coğrafiya İnstitutunun əsas elmi istiqamətlərindən birinin Xəzər dənizi üzrə aparılan tədqiqatlar olduğunu vurğulayan R.Məmmədov elmi-tədqiqat gəmisinin olmamasının bu sahədə müəyyən çətinliklər yaratdığını bildirib: “Amma bunun da çıxış yolu var. Belə ki, ətraf mühit üzrə müasir tədqiqatlar başlıca olaraq süni peyklərdən alınan məlumatlara əsaslanır. Azərbaycanın öz peyki ilə kosmik orbitdən Xəzər dənizi də daxil olmaqla, ölkə ərazisinin çəkilişi aparılır. Biz də həmin məlumatlardan istifadə edərək Xəzər dənizinin ekoloji monitorinqini aparır və hidrofiziki xassələrini öyrənirik. Peyk məlumatları Xəzərin səviyyəsinin intensiv dəyişməsi (qalxıb-enməsi) fonunda sahil zonası landşaft-geomorfoloji şəraitində baş verən dəyişmələri öyrənmək imkanı yaradır. Bu tədqiqatlardan məqsəd sahil zonasının mənimsənilməsinin strateji əsaslarını müəyyənləşdirməkdir”.
İnstitutun digər tədqiqat istiqamətlərindən biri landşaft planlaşdırılmasıdır. Avropa İttifaqı üçün də yeni istiqamət olan bu tədqiqatlar davamlı inkişaf baxımından müəyyən ərazinin inkişaf planını verməkdən ibarətdir. Məsələn, “Azərbaycan Respublikasının Samur-Yalama Milli Parkının yaradılması haqqında” Prezident Sərəncamı imzalanmazdan əvvəl institut həmin üsulla Milli Parkın əhatə edəcəyi ərazinin ilkin vəziyyətini qiymətləndirib.
İnstitutda qlobal iqlim dəyişmələri ilə bağlı elmi tədqiqat işlərinin də aparıldığını bildirən R.Məmmədov deyib: “İqlim proqnozunu hazırlamaq olduqca çətin və mürəkkəb məsələdir, bu işlə adətən beynəlxalq təşkilatlar məşğul olur. Biz əsasən iqlim dəyişmələrinin Azərbaycan ərazisində lokal təzahürlərini qiymətləndirməklə məşğuluq. Bu istiqamətdə görülən işlərdən biri də Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin sifarişi ilə 66 inzibati rayonda torpaqların aqroiqlim ehtiyatlarının qiymətləndirilməsidir”.
Akademik bildirib ki, Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən, Coğrafiya İnstitutunda “Azərbaycan Respublikasının fövqəladə hallar atlası” nəşrə hazırlanır. İlkin mərhələdə yol xəritəsi tərtib olunub, müvafiq qurumların nümayəndələri ilə müzakirələr aparılıb. Atlasa bir sıra xəritələr - texnogen fövqəladə halların xəbərdarlığı və nəticələrin ləğvi, təbii təhlükə və risklər, fövqəladə halların bioloji-sosial, aqroiqlim təhlükə və riskləri xəritələri daxildir. İnstitut tərəfindən fövqəladə halların artıq 10 baza xəritəsi tərtib olunub.
Hazırda institutda “Türk dünyası coğrafiyası” çoxcildliyi də hazırlanır. Bu barədə məlumat verən R.Məmmədov qeyd edib ki, may ayında Bakıda, oktyabr ayında isə İzmirdə Türkiyə-Azərbaycan Coğrafiya günləri keçirilib. Əsas məqsəd Azərbaycan və Türkiyə coğrafiyaşünas alimləri arasında elmi tədqiqat işlərində əlaqələri daha da möhkəmlətmək, hər iki respublikanın təbii şəraitini, təbii ehtiyatlarını, demoqrafik proseslərini, iqtisadi inkişaf səviyyələrini və istiqamətlərini qarşılıqlı surətdə, birgə öyrənməkdir. Həmin tədbirlər zamanı R.Məmmədov “Türk dünyası coğrafiyası” çoxcildliyinin yaradılması ideyasını gerçəkləşdirmək təklifini irəli sürüb və onun təşəbbüsü qəbul olunub.
Akademik bildirib ki, müasir coğrafiya təbii prosesləri, onların dəyişmə qanunauyğunluqlarını, inkişafını, yer səthində əhali məskunlaşmasını, sənayenin yerləşməsini öyrənən həm fundamental, həm də tətbiqi elmə çevrilib. Hazırda coğrafiya elminin funksiyası yer səthinin hər kvadratmetrini öyrənib ondan səmərəli istifadə etməyin yollarını göstərməkdir. Bu gün sosial-iqtisadi həyatın, planlaşdırmanın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada coğrafi məlumatlardan istifadə edilməsin.
Qeyd edək ki, akademik Ramiz Məmmədov Azərbaycanda və dünyada Xəzər dənizi problemləri üzrə tanınmış alim və mütəxəssisdir. Onun elmi tədqiqatlarının əsasları bilavasitə Xəzər dənizinin ən aktual ekocoğrafi problemlərinə - hidrofizikasına, hidrologiyasına, atmosferlə dənizin qarşılıqlı təsirinə, dənizdə turbulent mübadilə və turbulent diffuziyaya, iqlim dəyişmələri və Xəzər dənizinin qarşılıqlı əlaqəsinə, ekocoğrafi çirkləndiricilərin dəniz akvatoriyasında yayılmasının hidrocoğrafi modelinin yaradılmasına həsr olunub. Alimin tədqiqat sahələrinə Kür-Araz hövzəsinin transsərhəd su problemləri, Azərbaycanda səhralaşma prosesinin qloballaşması, landşaft planlaşdırılması və ətraf mühitin mühafizəsi kimi klassik problemin həlli də daxildir.