Bakı, 28 iyul, AZƏRTAC

Xalqın əsrlər boyu formalaşan və əvəzsiz bir miras kimi nəsildən-nəslə ötürülən milli-mənəvi dəyərlərini, o sıradan dilini qorumaq, cəmiyyətin bu dəyərlər əsasında formalaşmasını təşkil etmək, onu müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdıraraq yaşatmaq və gələcək nəsillərə ötürmək qarşıda duran çox vacib vəzifələrdəndir.

Milli-mənəvi dəyərlərimiz sırasında xüsusi yeri olan Azərbaycan dili mövcud olduğu tarixi dövrlər ərzində həm zəngin inkişaf yolu keçmiş, həm də müəyyən vaxtlarda ciddi təsir və təzyiqlərə məruz qalmışdır.

Bu fikirlər Milli Məclisin Müdafiə, təhlükəsizlik və korrupsiya ilə mübarizə komitəsinin sədri Ziyafət Əsgərovun “Ana dili: xalqın varlığının ifadə forması” sərlövhəli məqaləsində yer alıb.

AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

Xalqın varlığının ifadə forması olan ana dili keçmişi bu günə, bu günü gələcəyə çatdıran çox güclü və qüdrətli bir vasitə olmaqla onun cəmiyyətdəki mövqeyi dövlətçiliklə birbaşa bağlıdır. Dövlətçilik zəminində dilin cəmiyyətdəki rolu artmaqla bərabər, ifadə imkanları, nüfuzu artır, şifahi və yazılı dil arasındakı vəhdət yaxşılaşır. Dil dövlətçiliklə müşayiət olunmadıqda adi məişət dili səviyyəsində qalır və tədricən cəmiyyətdəki mövqeyinin itirilməsinə gətirib çıxarır.

Dilimizin inkişafına dövlət səviyyəsində ilk qayğı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə göstərilsə də, Cümhuriyyətin ömrü uzun olmadığından dil haqqında tədbirlər də milli əsaslarla davam edə bilməmiş, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin yaranması ilə bu tədbirlərə son qoyulmuş, Azərbaycan dilinə dövlət qayğısı birdəfəlik aradan götürülmüşdür.

Bütün bunlara baxmayaraq, əsrlərin sınaqlarından döyüşə-döyüşə gələn, başqa dillərin assimilyasiyasına qarşı dözümlülüyü ilə fərqlənən Azərbaycan dili öz inkişafını dayandırmamış, dövrün mədəni və zəngin dillərindən birinə çevrilmişdi.

1950-ci illərin sonlarında bu sahədə yenidən rəsmi bir oyanış başlamış, Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində tətbiqinin zəruriliyi irəli sürülmüşdü. Lakin hazırlıqsız görülən bu işlər ciddi müqavimətlə rastlaşmış, hətta müəyyən qədər geriləmə baş vermişdi.

1969-cu ildə xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Birinci katibi seçilməsi ilə dilimiz öz inkişafının yeni-həlledici mərhələsinə qədəm qoydu. Bu gün Azərbaycan ictimai fikrində birmənalı şəkildə etiraf olunan həqiqət bundan ibarətdir ki, xalqı milli müstəqilliyə doğru aparan yol 1969-cu ildən, yəni, ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə irəli çəkilməsi tarixindən başlayır. Ulu Öndər daim xalqının milli maraq və mənafeləri uğrunda cəsarətlə mübarizə aparmış, xalqda tarixi keçmişi, milli kimliyi, dili, dini, ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, adət-ənənələri, bütövlükdə milli-mənəvi dəyərləri və düşüncə sistemi barədə dolğun təsəvvürlər yaratmaqla müstəqil dövlətçilik şüurunun formalaşmasına çalışmışdır.

Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Birinci Katibi seçiləndən sonra onun ziyalılarla ilk geniş görüşü Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) 50 illik yubileyində olmuş, Heydər Əliyev belə bir mötəbər yığıncaqda çıxışını Azərbaycan dilində etmişdi. O dövr üçün bu hadisə idi. Sonradan Heydər Əliyevin Azərbaycan dilində çıxışları müntəzəm şəkil almış, hətta 1974-cü ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə dördcildlik Azərbaycan dili dərsliklərinə görə altı nəfər Azərbaycan dili müəlliminə Dövlət mükafatı laureatı adı verilmişdi.

Sovet hakimiyyətinin mənəm-mənəm dediyi vaxtlarda belə bir addımın atılması təbii ki, Heydər Əliyevin cəsarəti idi. Ulu Öndər bütün bunları edərək cəmiyyətə mesaj verdi ki, milli varlığımızın, milli-mənəvi dəyərlərimizin əsası olan dilimizi sevməyin, onu qoruyub saxlamağın, inkişaf etdirməyin yolu, ilk növbədə, bu dildə danışmaqdan keçir və Sənin dilin böyük salonlarda böyük tribunalardan səslənməyə layiq dildir.

Nəhayət, 1978-ci ildə Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dövlət dili kimi rəsmiləşdirildi.

Ümummilli Lider ovaxtkı SSRİ rəhbərliyi ilə apardığı kəskin mübarizə və müsahibələrdən söz açaraq demişdir: “O vaxt mən Sovet İttifaqının rəhbərliyi ilə, Kommunist Partiyasının rəhbərliyi ilə çox gərgin danışıqlar aparırdım. Sübut etməyə çalışırdım ki, biz dövlət dilimizin Azərbaycan dili olduğunu öz Konstitusiyamiza yazmalıyıq və yazacağıq. Moskvada bir neçə dəfə müzakirələr oldu. Cürbəcür fikirlər səsləndi və həmin fikirlərin əksəriyyəti ondan ibarət idi ki, belə olmamalıdır. Ancaq biz buna nail olduq və 1978-ci ildə, səhv etmirəmsə, aprel aynda Konstitusiyanı qəbul etdik. Həmin Konstitusiyada yazıldı ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dildir.

Ulu Öndər dilin mənəvi, tərbiyəvi, ideoloji xarakter daşıdığını belə ifadə etmişdir: “Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun dilidir”, “Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur”.

Beləliklə, Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı uğrunda mübarizənin əsasları 1970-ci illərdə qoyulmuş oldu.

1993-cü ildə Heydər Əliyevin yenidə hakimiyyətə qayıdışı ilə Azərbaycan dilinə dövlət qayğısı yeni mərhələyə qədəm qoydu. Ümummilli Liderin ana dili ilə bağlı tələbi belədir: “Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir azərbaycanlı öz ana dilini – Azərbaycan dilini mükəmməl bilməlidir”.

Heydər Əliyev dövrün tələblərini də nəzərə alır, gənclərə məsləhət görürdü ki, xarici dilləri də öyrənsinlər, dünyaya çıxmaq üçün müasir elmi və siyasi informasiyanı qəbul etmək üçün bu, vacib vasitədir, ancaq hər bir azərbaycanlı, birinci növbədə, öz ana dilinə yiyələnməli, Azərbaycan ədəbi dilində yazmağı və danışmağı bacarmalıdır.

Ulu Öndərin bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə hazırlanıb qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında yazılmışdır: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”.

Ümummilli Lider demək olar hər çıxışında ana dili, Azərbaycan dilçiliyi məsələlərinə toxunur, bir an belə bu problemi yadından çıxarmırdı.

2000-ci il iyunun 18-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin “Azərbaycan dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” imzaladığı Fərman Azərbaycan dilinin inkişafı, tədqiqi, tətbiqi və təbliği barəsində indiyədək misli görünməmiş tarixi bir hadisə idi. Həmin fərman dilçilərin, tarixçilərin, etnoqrafların, yazıçıların, elm və mədəniyyət xadimlərinin üzərinə böyük bir məsuliyyət qoyurdu.

Fərmanda Azərbaycan dilinin dünyanın ən zəngin və ən qədim dillərindən olduğu xüsusi vurğulanır, onun keçdiyi inkişaf yollarına nəzər salınır, ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdə Azərbaycan dilinin mövqeyi qeyd edilir, Azərbaycan ədəbi dili, onun ayrı-ayrı üslublarının meydana gəlməsi haqqında, xüsusən XX əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşməsi haqqında məlumat verilir və bir daha təsdiqlənir ki, Azərbaycan ədəbi dili müasir elmi və siyasi düşüncənin ifadəsi üçün bütün imkanlara malik olan imkanlı bir dildir. Fərmanda oxuyuruq: “Bütün xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan xalqının da dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir. Dilimiz xalqın keçdiyi bütün tarixi mərhələlərdə onunla birgə olmuş, onun taleyini yaşamış, üzləşdiyi problemlərlə qarşılaşmışdır. O, xalqın ən ağır günlərində belə onun milli mənliyini, xoşbəxt gələcəyə olan inamını qoruyub möhkəmləndirmişdir. İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımızın ulu babalarından miras qalan bu ən qiymətli milli sərvətini hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir. Bu onun müqəddəs vətəndaşlıq borcudur”.

Bu sətirlər bir daha onu deyir ki, xalqla dil bir-birindən ayrılmazdır, dil xalqın varlıq formasıdır, xalqın tarixən keçdiyi yollarda onunla inkişaf edib zəmanəmizə gəlmişdir. Bu gün Azərbaycan dili ən dərin fikirləri çalarlarınadək aydın bir şəkildə ifadə etmək imkanına malikdir.

Fərmanda Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında qanunun hazırlanması və latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi ilə bağlı konkret göstərişlər verilmişdir.

Fərmandan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar Prezidentin 4 iyul 2001-ci il tarixli Sərəncamı ilə Dövlət Dil Komissiyası yaradılmış, 2001-ci il 9 avqust tarixli Fərmanla hər il avqustun 1-i Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi təsis edilmişdir.

Bundan əlavə, dövlət dilinin tətbiqi işinin əməli şəkildə həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə 30 sentyabr 2002-ci ildə Prezident Heydər Əliyevin təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmiş, həmçinin 2003-cü il yanvarın 2-də “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Fərman verilmişdir.

“Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu Heydər Əliyevin 1969-cu ildən başlayaraq açıq və örtülü şəkildə həyata keçirdiyi milli siyasətin tərkib hissələrindəndir, 1991-ci ildən, real olaraq 1993-cü ildən başlayan müstəqilliyimizin bəhrəsidir. Bu, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının dövlət dili haqqında maddəsinin həyata keçirilməsi idi.

Milli-mənəvi dəyərlər sırasında ana dilinə böyük önəm verməsinin səbəbini Ulu Öndər belə izah edir: “Öz dilini bilməyən, öz dilini sevməyən adam öz tarixini yaxşı bilə bilməz, öz klassiklərinin əsərlərini öz ana dilində oxuya bilməz, əgər onları oxuya bilməsə, tariximizi bilməyəcək; onları oxuya bilməsə, mədəniyyətimizi bilməyəcək, milli-adət-ənənələrimizi bilməyəcək. Onları bilməsə, o, vətənpərvər olmayacaq, onda vətənpərvərlik duyğuları, hissiyyatı olmayacaqdır. Xalqın, millətin, insanın öz ana dilindən əziz, heç bir şey ola bilməz...”.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi strateji inkişaf kursu, Heydər Əliyev siyasəti bu gün İlham Əliyev tərəfindən böyük əzm və səbirlə davam etdirilir.

Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 12 yanvar tarixli və “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini Azərbaycan dilində nəşr etdirilməsi haqqında” 2007-ci il 24 avqust tarixli sərəncamlarına əsasən, Azərbaycan dilində əvvəllər kiril qrafikasında çap olunmuş Azərbaycan və dünya klassiklərinin əsərlərinin qısa müddət ərzində müasir tələblərə cavab verən bir biçimdə latın qrafikalı yeni əlifba ilə nəşr edilərək ölkə kitabxanalarına hədiyyə edilməsi, digər bir sərəncamla 25 cildlik Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının hazırlanması dilimizin, elm və təhsilimizin tarixində böyük bir hadisədir.

Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” dövlətimizin, Prezidentimizin dövlət dilinə olan yüksək qayğısının təcəssümüdür. Fikrimizcə, məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini, ölkədə dilçilik araşdırmalarının əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasını, dilçiliyin aparıcı istiqamətlərində fundamental və tətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmiş yaradıcılıq səylərinin birləşməsini və dilçiliyin müasir cəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsini təmin etməkdən ibarət olan bu Proqram dilimizə olan dövlət qayğısının yeni mərhələsinin başlanğıcı kimi də dəyərləndirilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyindəki nitqində dilimizlə, bütövlükdə milli-mənəvi dəyərlərimizlə bağlı nitqi biz elm, təhsil adamları qarşısında məsul vəzifələr qoyur: “Əsrlər boyu Azərbaycan xalqını bir xalq kimi qoruyan bizim mədəniyyətimiz, incəsənətimiz, musiqimiz və digər ənənələrimiz olubdur. Bizim bu sahədəki bütün fəaliyyətimizin əsasında Azərbaycan dili dayanır. Azərbaycan dili bizi bir xalq, millət kimi qoruyub. Əsrlər boyu biz başqa ölkələrin, imperiyaların tərkibində yaşadığımız, müstəqil olmadığımız dövrdə milli dəyərlərimizi, ana dilimizi qoruya, saxlaya bilmişik...”

Prezident İlham Əliyevin AMEA-nın 70 illik yubileyində Azərbaycan dili barədə səsləndirdiyi fikirlər, bütövlükdə Azərbaycan Respublikasında 1969-1982-ci illərdə və 1993-cü ildən bu günə kimi yürüdülən mədəniyyət və dil siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsi və növbəti yüksək mərhələdə məntiqi davamıdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin elektron məkanda daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında” 2018-ci il 17 iyul tarixli Sərəncamı, həmçinin “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” 2018-ci il 1 noyabr tarixli Fərmanı dövlət dilinin saflığının qorunması, onun hüdudsuz imkanlarından yetərincə istifadə edilməsi, televiziya və radio kanallarında, internet resurslarında, mətbu nəşrlərdə və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarına, leksik və qrammatik qaydalara əməl edilməsinin təmin edilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir, dilə dövlət qayğısının bariz nümunəsidir.

Prezident İlham Əliyevin fenomenal liderlik keyfiyyətləri sayəsində böyük iqtisadi yüksəlişə nail olan, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu, vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması yolunda inamla irəliləyən Azərbaycan indi özünün inkişafında tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur.