QAN YADDAŞI
Azərbaycan dövlətinin 1918-ci il Mart soyqırımına hüquqi qiymət verilməsi istiqamətində tədbirləri
Bakı, 30 mart, AZƏRTAC
Azərbaycan xalqına və bütövlükdə Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisinə qarşı erməni silahlı dəstələrinin törətdikləri kütləvi qətllərin doğru-düzgün araşdırılması və dünya ictimaiyyətinə çatdırılması böyük elmi və siyasi əhəmiyyətə malikdir. Qatı erməni millətçiləri tarixi Azərbaycan torpaqlarında “böyük Ermənistan” yaratmaq üçün xalqımıza qarşı XX əsrin əvvəllərindən etibarən qətl və qarətlər apararaq etnik təmizləmə siyasəti yeritməyə başlayıblar. Rusiya hakim dairələrinin fəal yardımı ilə erməni qəsbkarları 1905-1907-ci illərdə türk-müsəlman əhalisinə qarşı açıq şəkildə genişmiqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçiriblər.
Azərbaycan Universiteti rektorunun müşaviri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nüşabə Quliyevanın AZƏRTAC-a təqdim etdiyi məqalədə ermənilərin xalqımıza qarşı törətdikləri qanlı cinayətlərdən, etnik təmizləmə siyasətindən, mənfur qonşularımızın tarixən dinc müsəlman-türk əhalisinə qarşı həyata keçirdikləri qətl və soyqırımlarından, 1918-ci il hadisələrindən söz açılır.
Məqalədə bildirilir ki, ermənilərin Bakıdan başlanan vəhşilikləri Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçıvanda, İrəvanda və digər bölgələrdə davam etdirilib. Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi dağıdılaraq yerlə-yeksan edilib, minlərlə dinc sakin, o cümlədən qadınlar, uşaqlar və ahıl qocalar vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Bu qanlı hadisələrin təşkilatçıları olan erməni xadimləri xristian dünyasındakı havadarlarına arxalanaraq məsələnin əsl mahiyyətinin açılmasına, baş verənlərə düzgün hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə hər zaman maneçilik törədiblər. Üstəlik təbliğat maşınını işə salaraq azərbaycanlıların mənfi obrazını yaratmağa, özlərinin avantürist torpaq iddialarını pərdələməyə çalışıblar. Birinci Dünya müharibəsi başlandıqdan sonra Rusiyanın silahlandırdığı yüz mindən çox erməni Osmanlı dövlətinə qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak edib, fürsət düşdükcə dinc müsəlman-türk əhalini qətlə yetirib, evlərini dağıdıblar. 1917-ci il Fevral inqilabından sonra Cənubi Qafqazda yeni yaranan hakimiyyət orqanlarının zəifliyindən istifadə edən erməni silahlı dəstələri zorakılıqların miqyasını daha da genişləndiriblər. Oktyabr çevrilişindən məharətlə istifadə edən ermənilər öz iddialarını bolşevik bayrağı altında reallaşdırmağa nail olublar. 1918-ci ilin martından etibarən əks-inqilabçı ünsürlərlə mübarizə şüarı altında Bakı Sovetinin daşnak-bolşevik rəhbərliyi tərəfindən Bakı şəhərini, sonrada bütün Bakı quberniyasını azərbaycanlılardan təmizləmək məqsədi güdən mənfur planın həyata keçirilməsinə başlanılıb. Həmin günlərdə minlərlə dinc azərbaycanlı əhali yalnız milli mənsubiyyətinə görə məhv edilib. Ermənilər evlərə od vurub, insanları diri-diri yandırıblar. Milli memarlıq incilərini, məktəbləri, xəstəxanaları, məscid və digər abidələri dağıdıb, Bakının böyük bir hissəsini xarabalığa çeviriblər. Azərbaycanlıların soyqırımı daha sonra Şamaxı, Quba qəzalarında, Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçıvanda, İrəvanda və Azərbaycanın başqa bölgələrində xüsusi qəddarlıqlarla həyata keçirilib. Bu ərazilərdə də dinc əhali kütləvi surətdə qətlə yetirilib, kəndlər yandırılıb, milli mədəniyyət abidələri dağıdılıb, məhv edilib.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) yarandıqdan dərhal sonra erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi qətllərinin araşdırılması və müqəssirlərin cəzalandırılması istiqamətində addımlar atılıb. AXC hökumətinin 1918-ci il avqustun 31-də Gəncə şəhərində keçirilən iclasında bütün Cənubi Qafqaz hüdudlarında müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıq hallarının təhqiq olunması üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası təşkil edilib. Ələkbər bəy Xasməmmədovun başçılıq etdiyi və altı üzvü olan bu komissiya qısa müddətdə Bakıda, həmçinin Şamaxı, Quba, Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində erməni zorakılıqlarını dəlil-sübutlarla, şahid ifadələri ilə təsdiqləyən istintaq materialları toplayıb və cinayətkarların cəzalandırılması haqqında qərarlar qəbul edib. Lakin AXC-nin süqutu bu işin başa çatdırılmasına imkan verməyib.
Diqqətə çatdırılır ki, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ermənilər xalqımıza qarşı zorakılıqları davam etdiriblər. 1920-ci ildə Zəngəzur və Qazax qəzalarının bir hissəsini Ermənistan SSR-ə birləşdirməyə nail olublar. Sonrakı dövrdə bu ərazilərdəki azərbaycanlıların deportasiya edilməsi siyasətinə əl atıblar. Soydaşlarımız İrəvan şəhərindən və Ermənistan SSR-in digər bölgələrindən təqiblərə məruz qalaraq kütləvi surətdə qovulublar.
Erməni millətçiləri öz havadarlarının köməyi ilə 1950-ci illərdən etibarən Azərbaycan xalqına qarşı kəskin mənəvi təcavüz kompaniyasına başlayıblar. Keçmiş sovet məkanında müntəzəm yayılan kitab, jurnal və qəzetlərdə milli mədəniyyətimizin, klassik irsimizin, memarlıq abidələrimizin ən nəfis nümunələrinin erməni xalqına mənsub olduğunu iddia etməyə girişiblər. Eyni zamanda, erməni təbliğatçıları tərəfindən bütün dünyada azərbaycanlıların, türklərin mənfi obrazını formalaşdırınaq cəhdləri güclənib. “Yazıq, məzlum erməni xalqı”nın obrazını yaradaraq XX əsrin əvvəllərində regionda baş verən hadisələri şüurlu surətdə təhrif ediblər, azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törədənlərin övladları öz xalqını soyqırımı qurbanları kimi qələmə veriblər.
Müəllif qeyd edir ki, yalnız Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa edəndən sonra xalqımızın tarixi keçmişini, xüsusən də uzun illər ərzində gizli saxlanılan, üzərinə qadağa qoyulan 1918-ci il mart hadisələrini obyektiv araşdırmaq, baş vermiş kütləvi qətllərə hüquqi qiymət vermək imkanı yaranıb. Bu istiqamətdə çox böyük addım 1998-ci il martın 26-da ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı və böyük tarixi əhəmiyyət daşıyan “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərmanı oldu. Fərmanda qətiyyətlə bəyan edilirdi: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi kimi Azərbaycan Respublikası bu gün onun axıra qədər həyata keçirə bilmədiyi qərarların məntiqi davamı olaraq soyqırımı hadisələrinə siyasi qiymət vermək borcunu tarixin hökmü kimi qəbul edir”. Bu Fərmanın verilməsindən sonra XX əsrin əvvəllərində baş vermiş erməni zorakılıqlarının, kütləvi qətl və qarətlərinin araşdırılması, əldə edilmiş materialların dərc edilib dünya ictimaiyyətinə çatdırılması geniş miqyas aldı. Ulu öndər Heydər Əliyev kursunun layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev də bu məsələni daim diqqət mərkəzində saxlayıb.
Son dövrlərdə Azərbaycan həqiqətlərinin dünyada yayılması istiqamətində görülən işlərin miqyası daha da artmaqdadır. Bu işdə Azərbaycan dövləti ilə yanaşı, Heydər Əliyev Fondu da çox mühüm və tarixi işlər həyata keçirir. Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Fond istər respublikamızda, istərsə də ölkəmizdən kənarda bu istiqamətdə çox vacib layihələr reallaşdırıb. Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin yaradılması Fondun bu məsələyə nə dərəcədə həssas yanaşdığını bir daha nümayiş etdirir.
Məqalədə nəzərə çatdırılır ki, Quba soyqırımı məzarlığı 2007-ci il aprelin 1-də ərazidə torpaq işləri görülərkən aşkarlanıb. 2009-cu ildə Nazirlər Kabinetinin müvafiq sərəncamı ilə “Quba rayonunda kütləvi qətl qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə dair tədbirlər planı” təsdiqlənib, aşkarlanan kütləvi məzarlığın yerləşdiyi ərazidə monumental xatirə kompleksinin ucaldılması və abadlıq işlərinin aparılması qərara alınıb. 2007-ci ilin iyulundan etibarən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən kütləvi məzarlıqda geniş tədqiqat işlərinə başlanılıb, 2008-ci ilin sentyabrında isə tədqiqatlar başa çatdırılıb. Tədqiqat nəticəsində məzarlığın 1918-ci ildə ermənilərin yerli dinc əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımı ilə bağlı olduğu müəyyənləşdirilib. Prezident İlham Əliyevin 2009-cu il 30 dekabr tarixli Sərəncamı ilə Quba şəhərində Soyqırımı Memorial Kompleksinin yaradılmasına başlanılıb. 2013-cü il sentyabrın 18-də Prezident İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə yaradılan Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin açılışında iştirak ediblər.
2018-ci il yanvarın 18-də isə dövlətimizin başçısı “1918-ci il azərbaycanlıların soyqırımının 100 illiyi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncamda qeyd edilir ki, erməni millətçiləri tarixin müxtəlif mərhələlərində mifik “böyük Ermənistan” ideyasını gerçəkləşdirmək məqsədilə soydaşlarımıza qarşı etnik təmizləmə, deportasiya və soyqırımları həyata keçiriblər. Azərbaycan xalqının başına gətirilən ən dəhşətli faciələrdən biri də 100 il bundan əvvəl - 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakı Sovetinin mandatı altında fəaliyyət göstərən daşnak-bolşevik silahlı dəstələrinin xüsusi qəddarlıqla törətdikləri kütləvi qırğınlardır. AXC hökuməti ermənilərin törətdikləri ağır cinayətlərin araşdırılması üçün Fövqəladə İstintaq Komissiyası yaradıb, komissiyanın üzə çıxardığı həqiqətlərin xalqın yaddaşında hifz edilməsi və dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün bir sıra tədbirlər görüb. Lakin Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra bu proses dayandırılıb, baş verənlərin sona qədər təhqiq edilməsinin və ona müvafiq siyasi-hüquqi qiymət verilməsinin qarşısı alınıb. Yalnız 80 il sonra - 1998-ci il martın 26-da ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərmanda həmin dəhşətli hadisələrə adekvat siyasi qiymət verilib və 31 mart “Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü” elan edilib. Ötən iyirmi il ərzində aparılan araşdırmalar sayəsində çoxlu sayda yeni faktlar və sənədlər toplanılıb və nəşr edilib. Üzə çıxarılan yeni tarixi faktlar 1918-ci ilin mart-aprel aylarında və sonrakı dövrlərdə erməni millətçilərinin həyata keçirdikləri qanlı aksiyaların coğrafiyasının daha geniş və faciə qurbanlarının sayının qat-qat çox olduğunu sübut edib.