ELM VƏ TƏHSİL
Azərbaycan multikulturalizmi və erməni icması
Bakı, 6 oktyabr, AZƏRTAC
Hazırda qlobal dünyada ən aktual mövzulardan biri müxtəlif etnik və dini icmaların birgəyaşama anlayışıdır. Məhz bu tendensiya multikulturalizmin tərkib hissəsidir. Mövzunun həm nəzəri, həm də praktiki tərəfləri mövcuddur. Digər tərəfdən, müasir dünyada cərəyan edən etnik münaqişələri də pozitiv və neqativ nəticələri baxımından multikulturalizm kontekstində təhlil etmək mümkündür. Bu kontekstdə qeyd etməliyəm ki, yazının əsas qayəsi, ümumiyyətlə, Azərbaycanda yaşayan erməni icmasının multikultural situasiyasını təsvir və təhlil edərək perspektivlər istiqamətində mülahizələri təqdim etməkdir. Bu məsələ İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra daha da əhəmiyyət qazanıb.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər Azərbaycan Dillər Universiteti rektorunun məsləhətçisi iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Anar Osmanlının “Azərbaycan multikulturalizmi və erməni icması” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan tarix boyu müxtəlif etnosların və konfessiyaların yaşadığı ölkə olub və hazırda da belə davam edir. Tarixi təcrübə göstərir ki, etnos və konfessiyalara qarşı Azərbaycanda heç bir zaman assimilyasiya və izolyasiya tətbiq olunmayıb. Əgər belə olsaydı, Azərbaycanda qeyri-rəsmi məlumata görə, 35-ə yaxın etnos və müxtəlif qeyri-müsəlman konfessiyaların günümüzə qədər gəlib çıxması mümkün olmazdı. Məhz dövlət siyasəti olaraq hazırda Azərbaycanda mədəni müxtəliflik və multikulturalizm bu kontekstdə tətbiq edilir. Ulu öndər Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyevin siyasi kursunda bu məsələ çoxşaxəli şəkildə özünü büruzə verir. Ulu Öndərin bu fikri birbaşa məqalənin mövzusunu da ehtiva edir: “Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi bizim sərvətimizdir, üstünlüyümüzdür. Biz bunu qiymətəndiririk və qoruyub saxlayacağıq… Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir”.
Tarix faktlara istinadən deyə bilərik ki, ermənilər Qafqaza gəlmə xalqlardan hesab olunur. Müxtəlif dövrlərdə onların buraya kütləvi şəkildə köçürülməsi böyük dövlətlərin siyasi maraqları sayəsində olub. Xüsusilə Kürəkçay, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrini burada qeyd edə bilərik. XIX əsrin sonundan etibarən erməni icması Azərbaycanın əzəli, əbədi torpaqlarına qarşı iddia ilə çıxış etdi. Buraya 1905-ci ildə erməni-müsəlman davası, 1918-ci il mart soyqırımı, bolşeviklərin səyi ilə Zəngəzurun ermənilərə verilməsi və nəhayət, müasir Azərbaycan tarixində Dağlıq Qarabağın Ermənistan tərəfindən işğalı daxildir.
44 günlük Vətən müharibəsində qazandığımız Zəfər nəticəsində torpaqlarımız işğaldan azad olunub. Qarabağ iqtisadi rayonu yaradılıb və Qarabağ Azərbaycanın inzibati bölgəsi olaraq qəbul edilir. Multikulturalizmin müasir dünyada funksional rolu haqqında Prezident İlham Əliyevin fikirləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: “...bəzi bəyanatlar bizi məyus edir ki, multikulturalizm iflasa uğradı, multikulturalizmin gələcəyi yoxdur. Bu, çox təhlükəli bəyanatlardır. Qeyd etməliyəm ki, multikulturalizmin müasir dünyada alternativi yoxdur. Çünki dünya ölkələrinin mütləq əksəriyyəti çoxmillətli ölkələrdir. Əgər multikulturalizm iflasa uğrayıbsa, onda bunun alternativi nə ola bilər? Bu da çox aydındır. Bu, ayrı-seçkilikdir, irqçilikdir, ksenofobiyadır, islamofobiyadır, antisemitizmdir” .
Azərbaycanın multikultural siyasəti kontekstində erməni icmasının dövlətin multikultural təhlükəsizlik prinsipi ilə birbaşa əlaqəsi var. Belə ki, ölkə daxilində milli və dini icmaların mühafizəsi milli təhlükəsizliyin vacib komponenti kimi anlaşılır, bu yeni paradiqma ölkə daxilində multikulturalizm situasiyasını siyasi dayanıqlığın təminatçısı qismində nəzərdə tutur. Buna görə də multikultural təhlükəsizliyi şərtləndirən prinsip vahid dövlətdə yaşayan müxtəlif etnik, dini, sosial, siyasi, iqtisadi, nəsillərarası təbəqələşmələrin yaratdığı multikultural durumun qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsidır. Əlbəttə, bu situasiyanın əsas qaynağı etnik və dini müxtəliflik amili olduğundan diqqət başlıca olaraq ayrı-ayrı etnik və dini icmaların birgəyaşayış maraqlarının təmin olunmasına yönəldilib.
Azərbaycan multikulturalizmi çərçivəsində erməni icmasının birgəyaşama prinsipinə müvafiq olaraq ölkəmizdə mövcudluğunu məşhur multikulturalizm tədqiqatçısı Pol Duymoçelin görüşlərinə istinadən təhlil edə bilərik. Tədqiqatçının fikrincə, multikulturalizm termininin ikinci səviyyədəki mənası cəmiyyətdəki etnik-mədəni müxtəlifliyə münasibətdə dövlət tərəfindən aparılan konkret siyasətlə bağlıdır. Belə ki, cəmiyyətdəki multikultural situasiyanı idarə etmək məqsədilə dövlət bir neçə mümkün siyasət sırasında multikulturalizm siyasətinə də müraciət edir. Bu mənada işlədilən multikulturalizm termini dövlətin cəmiyyətdəki etnik-mədəni müxtəlifliyə reaksiyasını, daha konkret desək, bu müxtəlifliyin qorunmasını, eləcə də bəzi hallarda hətta inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutan multikulturalizm siyasətini ehtiva edir. Azərbaycanın, ölkəmizdə yaşayan və yaşayacaq erməni icması ilə bağlı bundan öncə və indi də təqdim etdiyi sülh sazişinə uyğun təklifləri məşhur multikulturalizm tədqiqatçılarının dedikləri prinsiplərə uyğundur. Sülh sazişindən sonra Azərbaycanda yaşayan digər etnik və dini qruplar kimi erməni icması da bundan sonra eyni bərabərhüquqlu xarakterə malik olacaqdır.
Digər tərəfdən, məşhur multikulturalizm tədqiqatçısı Çarlz Teylorun elmi ədəbiyyatda ortaya atdığı “tanınma siyasəti” (policy of recognition) anlayışı da sülh anlayışımızı və tarixi dövlətçilik ənənəmizi dəstəkləyir. Bu anlayışa görə hər bir multikultural dövlət öz daxilində yaşayan milli və dini icmaları tanımalı və onların inkişafına təkan verməlidir. Bu, Vil Kimlikanın da qeyd etdiyi kimi, “multikultural vətəndaşlıq” tendensiyasını inkişaf etdirir. Müasir multikultural elmi arqumentlərə əsasən qeyd etməliyəm ki, Qarabağda yaşayan erməni icması, o cümlədən ümumən Azərbaycanda yaşayan erməni icması Azərbaycan multikulturalizmi kontekstində dövlət tərəfindən tanınır. Bunun xüsusi təcrübəsini və nümunəsini Azərbaycanda yaşayan digər etnik və dini icmaların timsalında görmək mümkündür. Bu baxımdan dövlətimizin yürütdüyü siyasət nəticəsində multikultural mühitin inkişafı hər gün artmaqdadır.
Nəticədə, Ermənistanın və xüsusilə Qarabağda yaşayan Azərbaycanın erməni icmasının yuxarıda qeyd olunan məqamları anlaması vacibdir. Azərbaycanın yaxın vaxtlarda Ermənistana təklif etdiyi beş prinsipdə də bu məsələlərə toxunulur. Ümumiyyətlə, Qafqazda sülhün və multikultural mühitin bərqərar olması üçün ermənilər bu reallığı qəbul etməlidirlər. Çünki bunu hərbi-siyasi situasiya və qlobal arenada elmi arqumentləri ilə multikulturalizm tendensiyası təlqin edir.