ELM VƏ TƏHSİL
Cəfər Cabbarlının şəxsi arxivində ədəbi əlaqələrə dair materiallar hərtərəfli tədqiq olunmalıdır
Bakı, 22 aprel, AZƏRTAC
Bu il Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, şair, yazıçı və dramaturq Cəfər Cabbarlının anadan olmasının 120 illiyi Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən silsilə tədbirlərlə qeyd edilir. Ədibin yaradıcılığı alimlər tərəfindən tədqiq olunur, onun haqqında elmi məqalələr yazılır.
AZƏRTAC Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimovun “Cəfər Cabbarlının şəxsi arxivində xalqlar dostluğu və ədəbi əlaqələrə dair materiallar” sərlövhəli məqaləsini təqdim edir.
XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasının görkəmli nümayəndəsi Cəfər Cabbarlının AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan şəxsi arxiv materialları onun yalnız bədii yaradıcılığında deyil, ictimai fəaliyyətində də xalqlar dostluğunun təbliği və tərənnümünə birinci dərəcəli əhəmiyyət verdiyini göstərir. Nümunə gətirəcəyimiz sənədlər dramaturqun yaradıcılığının ən yetkin dövrünə - XX əsrin 30-cu illərinə aiddir.
Məlumdur ki, C.Cabbarlı 1930-cu ildən Azərbaycan dram teatrında ədəbi hissə müdiri və rejissor vəzifələrində çalışırdı. Kollektivdə möhkəm intizam yaradılmasında, professional yaradıcı kollektivin yetişməsində onun böyük rolu olub. Sənədlər göstərir ki, ədib qardaş türk xalqları teatrı ilə Azərbaycan Dram Teatrının yaxınlaşmasının əsas təşəbbüskarı olub, əsərləri Azərbaycan dilinə özü tərcümə edib.
Cəfər Cabbarlının şəxsi arxivində saxlanan adsız məqalədə yazıçı digər xalqların, xüsusilə türk xalqlarının teatr repertuarından əsərlər götürərək tamaşaya qoymağın tərəfdarı olduğunu bildirir: “Ümid edək ki, teatr yalnız bununla kifayətlənməyəcək, bu istiqamətdə başladığımız işi hərtərəfli surətdə dərinləşdirərək gürcü, özbək, tatar və başqa teatrların repertuarlarından pyeslər alacaqdır”.
Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Dram Teatrı 1930-cu ilin iyun-iyul aylarında Moskvada Milli Teatrlar Olimpiadasında təmsil olunub. Olimpiada çərçivəsində, həmçinin Leninqrad (indi Sankt-Peterburq) və Kazanda tamaşalar verib. Akademik Məmməd Arif yazırdı: “Cəfər Cabbarlı olimpiadada Azərbaycan sovet teatrının görkəmli dramaturqu və xadimi kimi tanınıb. O, Azərbaycan teatrının inkişaf yolları haqqında Moskvada kommunist akademiyasında məruzə edib, teatr tamaşaları haqqında mübahisə və müzakirələrdə iştirak edib”.
Azərbaycan Dram Teatrının olimpiada zamanı Leninqradda olması və burada baş verən hadisələri yazıçı “Leninqrad xatirələri” məqaləsində işıqlandırıb. Olimpiadaya hazırlıq, Moskva və Kazanda teatrın tamaşa və müzakirələri, Cəfər Cabbarlının ozamankı fəaliyyəti hələ lazımınca işıqlandırılmayıb. Dramaturqun şəxsi arxivində saxlanılan sənədlər göstərir ki, Cəfər Cabbarlı olimpiadaya hazırlıq zamanı Moskvada və Kazanda çox böyük təşəbbüskar, görkəmli teatr xadimi kimi qızğın fəaliyyət göstərib.
Sənədlərdən aydın olur ki, Cəfər Cabbarlı Milli Teatrlar Olimpiadasının vəzifələrini göstərib, o ərəfədə görülən tədbirləri də müəyyənləşdirib: “Teatr olimpiadasında iştirak edən milli teatrların əsas vəzifəsi birincilik və ya mükafat deyil, bütün qüvvələri, işçiləri incəsənət sahəsində qazanılan uğurlarla və zəhmətkeşlərə beynəlmiləlçi inqilabi məzmunun bədii surətdə çatdırılması sahəsindəki təcrübə və üsullarla tanış edilməsinə sərf etmək və digər milli teatrların işinə diqqət yetirmək, hər bir yeni və qiymətli şeyi öyrənmək və təcəssüm etdirməkdir... Olimpiadanın Moskvada, təkcə inqilabi fikrin deyil, həm də inqilabi teatr mədəniyyətinin mərkəzi olan bir şəhərdə keçirilməsi qarşıda duran olimpiadanın əhəmiyyətini daha da artırır, onu inqilabi sənətin baxışına çevirir”.
Cəfər Cabbarlı milli teatrların özünəməxsus inkişafını nəzərə almağı, onlara tarixi baxımdan yanaşmağı təklif edirdi: “Olimpiadaya belə münasibət onun mahiyyətini mükafatlar, juri və s. kimi başa düşməyi inkar edir... Çünki Ukrayna və məsələn, özbək teatrının verdiyi faktiki effekt heç bir vəchlə onların nailiyyətlərinin meyarı ola bilməz. Belə olan surətdə daha qədim tarixə və inkişaf üçün daha əlverişli şəraitə malik olan Ukrayna teatrı ilə təzəcə meydana çıxan və çox yaxın zamanlara qədər hər bir mədəni tədbiri rus çarizmi və müsəlman ruhaniliyinin ikiqat təzyiqi altında əzilən, səhnə ilə hər bir təmasına yanğın kimi baxılan başqırd və ya özbək teatrına eyni tələblərlə yanaşmaq kökündən səhv olardı”.
Həmin vərəqlərin arxasında yazılan bir qeyd də diqqəti cəlb edir. Görünür ki, bunlar Cabbarlının olimpiada zamanı və ondan sonra keçirilməsi lazım gördüyü tədbirlərin siyahısıdır:
Ümumittifaq qurultay təşkil etmək.
Daimi birləşdirici orqan təşkil etmək.
İnqilabi teatrları cəlb etmək.
Başqa şəhərlərdə də olimpiada təşkil etmək.
Qüvvələri ümumiləşdirmək.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan Dram Teatrı Milli Teatrlar Olimpiadası zamanı Moskva, Leninqrad və Kazan şəhərlərində tamaşalar verib, müzakirələrdə iştirak edib. Teatrın Kazanda olması və orada Cəfər Cabbarlının fəaliyyəti haqqında məlumatımız daha azdır. Görkəmli dramaturqun şəxsi arxivində saxlanılan sənədlər, onun Kazanda oxuduğu “Qızıl Tatarıstan mövzusunda məruzə” bu cəhətdən çox qiymətli mənbədir. Məruzədən aydın olur ki, tədbirlər keçirilərkən Tatarıstan paytaxtına Özbəkistan teatrının truppası da gəlib: “Bu gün Qızıl Tatarıstanın mərkəzində qardaş Özbəkistan teatrosunun əməkdaşları ilə görüşümüz bizi daha artıq sevindirir. Bu görüşdən bizim başlıca məqsədimiz keçmişi bir, tarixi bir, dili bir olan, rus çarizminin pəncəsində bizimlə birgə əzilən, müsəlmanlığın sərt və reaksion şərtlərinin ağırlığını bizimlə birgə çəkən qardaş Tatarıstan xalqının əməkçiləri ilə görüşməkdir.
Qızıl Tatarıstanın mərkəzində üç böyük qardaş teatrosunun görüşməsi mədəni dirçəliş tarixində üzərindən sükut ilə keçilə biləcək bir şey deyildir”.
Məruzədə üç qardaş türkdilli xalqın mədəni dirçəliş yolundakı ümumiliyini göstərən Cəfər Cabbarlı bu görüşə çox yüksək qiymət verib: “Bu görüş ilk gündən etibarən Şərqin mədəniyyət tarixinə keçəcək və orada yeni bir səhifə açacaqdır. Bu görüşlər bu yaxınlarda olacaq Şura Milli Teatrları Olimpiadasının bir müqəddiməsidir. Bu görüşdə biz bir-birilə yaxından tanış olmalı, gördüyümüz işlərə yekun vurmalı və milli tearomuzun yollarını təyin etməliyik”.
Məlumdur ki, Azərbaycan milli teatrı yaranma tarixinə görə Avropa və rus teatrlarından sonra gəlsə də, müsəlman Şərqində birinci hesab edilir. Azərbaycan teatrının tarixi rolunu çox yaxşı başa düşən Cəfər Cabbarlı özündən əvvəl gələn teatr xadimlərinin (H.Ərəblinski, N.Nərimanov və s.) ənənələrini davam etdirirdi. Məruzədən göründüyü kimi, dramaturq Azərbaycan, tatar və özbək teatrlarının arasında “sıx mədəni rabitə düzəltməyə və mövcud rabitəni genişləndirməyə, dərinləşdirməyə, möhkəmləndirməyə” çalışırdı.
Azərbaycan tamaşalarının, Cəfər Cabbarlının məruzəsinin və müzakirələrdə iştirak etməsinin Tatarıstanın ədəbi ictimaiyyətinə və teatr işçilərinə güclü təsir etdiyini arxivdə saxlanılan bir materialda - M.Karimov adlı bir şəxsin Kazandan C.Cabbarlıya məktubundan görmək olar. Məktubda Kazan teatrında adi bir işçi olan M.Karimov Azərbaycan teatrına və xüsusən Cəfər Cabbarlı dramaturgiyasına öz məhəbbətini bildirir, ona “Qızıl Tatarıstan” qəzetində Azərbaycan teatrının tamaşaları haqqında dərc edilən bir məqaləni göndərir. Məktubun sonunda M.Karimov yazır: “Mən bir daha göstərirəm ki, sizin teatr, həmçinin dramaturgiya ən ön sıralarda durur”.
Cəfər Cabbarlının beynəlmiləlçiliyini, xalqlar dostluğunun alovlu tərənnümçüsü olduğunu sübut edən sənədlər bunlarla bitmir. Məsələn, dramaturqun şəxsi fondunda, onun A.Tuqanova bağışladığı, 1928-ci ildə L.Tolstoydan tərcümə etdiyi “Çocuqluq” kitabının cild səhifəsində yazılıb: “Tolstoyu şəxsən görmüş və mənimlə bu barədə mərhəmətlə söhbət etmiş əziz dostuma, dahi sənətkarın yadigarı kimi”.
Cəfər Cabbarlı böyük rus realist yazıçısı L.Tolstoyu çox sevirdi, onun yaradıcılığının bədii xüsusiyyətlərindən müasir yazıçıların öyrənməsini məsləhət görürdü. 1934-cü ildə sovet yazıçılarının birinci ümumittifaq qurultayında söylədiyi nitqdə dramaturq deyirdi: “Tolstoyun güllələrlə deşilmiş Hacı Muradı ayağa qalxaraq, sonra ölü halda yerə yıxılarkən, adama elə gəlir ki, qoca, cəsim bir dağ uçulub tökülür. Görün müəllif öz qəhrəmanını nə qədər yüksəkdə bilmişdir! Bu bacardığı, bu sənəti biz də öyrənməliyik”.
Nümunə gətirdiyimiz sənəd Cəfər Cabbarlının Tolstoy yaradıcılığına böyük məhəbbətini ifadə edən ikinci bir faktdır. Arxiv sənədlərindən birində yazıçının çuvaş, başqırd, altay və digər türkdilli xalqların yaranma tarixi və bu dillərdən nümunələr, digər bir sənəddə müxtəlif türk dillərində şeirlər, atalar sözləri və s. toplanıb. Materialları toplarkən yazıçının V.V.Radlov və başqa görkəmli türkoloqlardan istifadə etdiyini görürük.
Bütün bu fakt və materiallar öz hərtərəfli tədqiqatını gözləyir.