CÜMHURİYYƏT - 100
Cümhuriyyətin üçlü formulu: türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq
II hissə
Bakı, 22 may, AZƏRTAC
Prezident İlham Əliyevin 2018-ci il 10 yanvar tarixli Sərəncamı ilə bu il ölkəmizdə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” elan edilib. Sərəncama müvafiq olaraq respublikamızda və onun hüdudlarından kənarda Cümhuriyyətin 100 illiyi ilə bağlı silsilə tədbirlər keçirilir, habelə bu mövzu KİV-də geniş işıqlandırılır.
AZƏRTAC bu münasibətlə AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsinin müdiri, professor Bədirxan Əhmədlinin məqaləsinin ikinci hissəsini təqdim edir.
Formulun ilk prinsipi olan türkləşmək türk-türklük- türkçülük yolundan keçib. XX əsrin əvvəllərinə, yəni Ə.Hüseynzadənin “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” məşhur tədqiqatına qədər bu prinsip təxminən yarım əsrlik inkişaf yolu keçib. Özü də bu təməl prinsip təkcə Azərbaycanı deyil, geniş bir coğrafiyanı əhatə edib. Böyük mədəniyyətə sahib imperiya quran türklərin XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində milliyyət anlayışında yer alan faktorlar arasında bu prinsip başlıca yer tutub. Millət, dil, vətən bu dövrdən başlayaraq siyasi cəhətdən yenidən gündəmə gəlib. Xalqın, millətin keçmişini qorumaq, yaşatmaq və gələcəyini qurmaq üçün milliyyətçilik fikri irəli sürülüb, rasional, siyasi əsaslara dayanan məfkurə formalaşdırmaq istiqamətində işlər görülüb. Burada dünyada gedən prosesləri də unutmaq olmaz. Avropa mədəniyyətinə XIX əsrdə daxil olan millətçilik fikri Fransa inqilabından sonra bir qədər də genişlənib, Avropada hər bir millətin öz dövlətini formalaşdırması məsələsi ortaya çıxıb. XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə ümmətçilikdən millətçiliyə keçid prosesində türk adının işlənməsi və türklüyün türk xalqlarının vahid ideologiyasına çevrilməsi prosesi də buradan qaynaqlanıb. İslamı qəbul etdikdən sonra milli kimliklərini kənara qoyaraq ümmət prinsipi içində yaşayan türklər yenidən islami kimlikdən türk kimliyinə yönəlib. Bütün bunlar türk-türklük fikrinin milliyyət fikri ilə eyni prosesdə ortaya çıxmasına imkan verib.
Türkləşmək də digər təməl prinsiplər kimi müəyyən inkişaf yolu keçib. Şübhəsiz, burada elmi yanaşmanı ilkin mərhələ olaraq götürmək mümkündür. M.Kaşğarlının “Divani lüğət-it-türk” əsəri bu cəhətdən elmi-nəzəri baza kimi diqqəti çəkir. Eyni zamanda, türk dilində əsərlər, yazışmalar, filoloji araşdırmalar, arxeoloji qazıntılar türk adının gündəmə gəlməsi və yeni şəkil almasında nəzəri baza rolunu oynayır. Lakin bütün bunlar epizodik xarakter daşıdığından, türk, türklük və türkçülük adları, məfkurələri Avropadakı milliyyət fikrindən sonra ortaya çıxır. Bu dövrü ilkin mərhələ də adlandırmaq olar. Triadanın müəlliflərindən biri hesab edilən Z.Göyalp türkçülüyün Avropadan start götürdüyünə işarə edərək yazıb: “Türkçülüyün ölkəmizdə ortaya çıxmasından öncə Avropada türklüklə bağlı axın-hərəkat özünü göstərdi. Bunlardan birincisi fransızca “türkeri” deyilən “Türksevərlik”dir... Avropada ortaya çıxan ikinci axın-hərəkata isə “Türkologiya” adı verilir. Rusiya, Almaniya, Macarıstan, Danimarka, Fransa və İngiltərədə bir çox elm adamları əski türklərə, hunlara, monqollara dair tarixi və arxeoloji araşdırmalar aparmağa başladılar”.
Bəs milliyyət və türk fikri türk xalqlarının hansında ilk dəfə olaraq ortaya çıxıb? Milliyyət fikrinin və hərəkatının Avropadan qaynaqlandığını qeyd etmişik. Deməli, bu fikir avropalılarla daha çox təmasda olan türklər arasında yayılıb. Fikrimizcə, milliyyət fikrinə türk xalqlarından ilk sahib olan elə avropalılarla sıx təmasda olanlar idi. Avropada milliyyətin formalaşdırılması ilə bağlı gedən hüquqi, tarixi, ədəbi söhbətlər türklərə də öz təsirini göstərib. Məlumdur ki, alman, italyan, slavyan xalqları arasında həm milli birlik, həm də məfkurə (sosialistlik, xalqçılıq, hürriyyətçilik) söhbətləri gedirdi. Osmanlının Avropa ilə sıx siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələrini nəzərə alsaq, milliyyət fikrinin ilk mərhələsində Tənzimat və Yeni Osmanlıların (Gənc Türklərin) ortaya çıxması tamamilə təbiidir. Osmanlının Avropaya bütün parametrlərdə (elm, texnika, siyasət və s.) uduzduğu və torpaq itkiləri ilə rastlaşdığı bir vaxtda isə tənzimatçılar Avropa siyasi düşüncəsini Osmanlıya gətirməyə çalışıblar. “Vətən”, “millət”, “hüquq”, “azadlıq” sözləri Avropadan transfer olunaraq həm tənzimatçıların, həm Gənc Türklərin əsərlərində geniş şəkildə işlənib.
Milliyyətçiliyin yeni bir mərhələsi olaraq milli dildə bədii əsərlərin yazılması da əsas amillərdən biri hesab olunub. Türkçülüyün tarixini araşdıran Yusuf Akçuraya görə, milliyyət fikrini formalaşdıran “kültürəl olayların ən önəmlisi dildir”. Görünür, elə buna görə də Y.Akçura türklərdən Əhməf Vefik Paşa, Mustafa Cəlaləddin Paşa və Şinasi Əfəndini ilk türkçülərdən hesab edib. Əhməd Vefik Paşanın “Şəcəreyi-türki”ni (“Türklərin soykötüyü”) Şərq türkcəsindən Osmanlı türkcəsinə çevirməsi və M.C.Paşanın “Əski və yeni türklər” (1869) kitabını yazması isə artıq dil faktorundan çıxaraq elmi, tarixi şəkildə araşdırmanın ilk nümunəsi kimi diqqəti çəkir.
Həm Z.Göyalp, həm də Y.Akçura M.F.Axundzadəni də dilinə görə ilk türkçülərdən hesab edir. Y.Akçuradan fərqli olaraq bizim əlimizdə olan faktlar M.F.Axundzadənin birbaşa türkçülüyünü təsdiq etmir. Çünki bu dövrdə hələ Azərbaycanda ümmətçilikdən millətçiliyə keçid prosesi baş verməmişdi. Doğrudur, M.F.Axundzadə bəzi məktublarında “xalqım” sözünü işlətsə də, bu söz altında türk və türklüyü nəzərdə tutmayıb. “İslam milləti” ifadəsi altında isə İranda yaşayan xalqları nəzərdə tutub.
Türkçülük bir siyasi düşüncə olaraq Türkiyədə XIX əsrin 70-ci illərində yeni mərhələyə qədəm qoyur. O dövrdə türklüyün, türkçülüyün bir fikir sistemi halında işlənilməsi və yerinin müəyyənləşməsində Əli Süavinin böyük rolu var idi. O, islamı yaxşı bildiyi kimi, Qərb mənbələrini də bilir və bu dəyərlərə sahib çıxırdı. Yaradıcılığı hələ tam tədqiq olunmamış fikir adamının “Xivə tarixi” və “Lisani xətti-türki”, “Türk” əsərləri Türkiyə tədqiqatçıları tərəfindən son zamanlar araşdırılıb. Bu əsərlərdən də görünür ki, Ə.Süavinin Avropadakı türkçülük cərəyanından nəinki xəbəri olub, özü də türkçülüyü elmi və ideoloji şəkildə yaymağa çalışıb. O, türklərin qədim tarixə malik olduğunu, onların çox geniş coğrafiyaya yayılaraq dünya mədəniyyətinin inkişafında müəyyən rol oynadığını, türklərin və tatarların eyni kökdən olduğunu irəli sürməklə kifayətlənməyərək araşdırmalar aparıb. O, türkcənin digər dillərdən üstün olduğu fikrində idi və bu düşüncədə olan Qərb alimlərini dəstəkləyirdi.
M.F.Köprülüzadə, O.Akay, Banarlı, Sevgi Özgən və başqalarının tədqiqatlarında da Ə.Süavi türklük şüurunu oyandıran, onu nəzəri və tarixi cəhətdən işləyən milliyyətçi zehniyyətli bir fikir adamı kimi göstərilir. Bununla belə, türkçülük onun əsərlərinin mahiyyətindən irəli gəlirdi, “ittihadi-islam” sözünü işlətməsinə rəğmən, hələ türkçülük, türkləşmək terminlərini işlətmirdi.
Ə.Süavidən Ə.Hüseynzadəyə qədər olan dövrdə türk və türklüklə bağlı siyasi düşüncəyə malik olanlar arasında C.Əfqani, H.Zərdabi və onun “Əkinçi”, İ.Qaspıralı və onun “Tərcüman” qəzetləri, eləcə də Y.Akçura öndə gəlir. C.Əfqaninin türklük, türkçülüklə bağlı əsərləri olmasa da, onun ümumən fikirləri, dünyada gedən ictimai-siyasi proseslərlə bağlı düşüncələri türkçülük dünyagörüşünün formalaşmasına öz təsirini göstərirdi. Bədii düşüncədə və elmi fikirdə Məmməd Əmin Yurdaqul, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cavad, C.Cabbarlı, C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə yaradıcılığının C.Əfqani fikirlərindən qidalandığını nəzərə almış olsaq, türkçülüyün formalaşmasında onun rolu aydın olar.
İ.Qaspıralı da yazılarında Rusiya müsəlmanlarının keçmişi və bu günü ilə bağlı problemlər qaldırır, Krım tatarlarını “türk-tatar” adlandıraraq çox yerdə türklərin problemlərini ümumiləşdirməyə çalışırdı. “Dildə, fikirdə, işdə birlik!” formulunun əsasında da məhz türklərin birliyi ideyası dayanırdı. Y.Akçura yazırdı: “Tərcüman”a görə Kazan tatarı, Orta Asiya sartları, turançılar filan yoxdur; bir dinə inanan, bir dildə danışan türklər vardır”. Sonralar “Türk ocağı”nın qurucularından olan Y.Akçura ilk dəfə olaraq əsərlərində triadanın iki prinsipini məfkurə şəklində irəli sürüb. O, türkçülük savaşına gec qatılsa da (XX əsrin başlanğıcında), tez bir zamanda onun ətrafında ictimai məfkurə yaratmağa nail olub. Tədqiqatları bütünlüklə, türk tarixi və türkçülük məfkurəsinə, Osmanlı tarixinə və çağdaş Avropada baş verən hadisələrin siyasi, iqtisadi və sosial problemlərinə həsr olunub. Onun 1904-cü ildə “Türk” qəzetinin 23, 24-cü saylarında dərc olunan 32 səhifəlik “Üç tərzi siyasət” əsərində ilk dəfə olaraq türklərin siyasətinin üç prinsipi müəyyən edilir. “a) Osmanlı milləti meydana gətirmək; b) İslamçılığa dayanan bir dövlət yapısı qurmaq; c) irqə dayalı türk siyasi məfkurəsi formalaşdırmaq”. Özü də Y.Akçuranın əsərində sələflərində olduğu kimi, bu fikirlər mahiyyətdən doğmurdu, osmanlılıq, islamçılıq, türkçülük terminləri birbaşa işlədilməklə yanaşı, onun siyasi mahiyyəti də araşdırılırdı. Ona qədər isə türk, türk birliyi, islam birliyi kimi ifadələr işlənmişdisə də, türkçülük sözü işlədilməmişdi.
Ümumiyyətlə, Ə.Süavidən sonra Y.Akçura ilə birlikdə Ə.Hüseynzadənin də məqalələri və fikirləri türkçülüyün formalaşmasında önəmli rol oynayıb. “Həyat” qəzetinin 4-cü nömrəsindən başlayaraq yazdığı və hissə-hissə çap etdirdiyi “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsəri türkçülük görüşlərini ifadə edən ən mükəmməl əsəridir. Ə.Hüseynzadə türk sözünün mənşəyindən tutmuş bu dildə danışan xalqların tarixi keçmişi və yaşadığı dövrü ilə bağlı elmi, nəzəri, ideoloji fikirlər irəli sürür. Müəllif indiyədək türklər haqqında elmi-nəzəri fikirlərə və yanlış məlumatlara münasibətini bildirir, Vamberiyə, Şəmsəddin Sami bəyə, Nəcib Asim bəyə istinadlar edir. Türk kimliyini Azərbaycanda ilk dəfə elmi nəzəri şəkildə ortaya atan Ə.Hüseynzadə istər “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsərində, istərsə də ayrı-ayrı məqalələrində türkçülük, türkləşmək ifadələrini işlətmir.
Türkçülük ideyasının yayılmasında türk arenasında Ə.Hüseynzadədən sonra M.Ə.Yurdaqul və Z.Göyalp ortaya çıxır. M.Ə.Yurdaqulun şeirlərində bədii, Z.Göyalpın şeirlərində və publisistikasında türkçülük ideyası elmi şəkildə geniş yayılır. Hər ikisinin XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi, elmi mühitinə çox böyük təsiri olur. Z.Göyalp, eyni zamanda, şeirlərində turançılıq ideyasını ən çox yayanlardandır. Onun məqalələrini “Türk yurdu” dərgisində dərc etdirməsi, “İttihad və tərəqqi” partiyasına məxsus lisey yaradaraq orada sosiologiyadan dərs deməsi türküçülük düşüncəsini tam olaraq formaladırıb. Ona qədər ideya şəklində və elmi-tarixi cəhətdən ortaya atılmış türk, türklük Z.Göyalp və M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığında məfkurə halına salınıb. Belə demək mümkünsə, türkçülük 1908-ci ilə - Osmanlı inqilabına qədər elmi-tarixi, ondan sonra isə məfkurə, ideologiya şəklində yeni mərhələsini yaşayır. Bu mərhələ yalnız Z.Göyalp və M.Ə.Rəsulzadə ilə məhdudlaşmır, İ.Qaspıralı, Ə.Ağaoğlu, S.Hüseyn, füyuzatçıların sonrakı yaradıcılığı, M.Hadi, Y.Akçura, A.Şaiq və başqaları tərəfindən genişlənir. “Türk dərnəyi”, “Türk bilgi dərnəyi”, “Türk yurdu”, “Türk ocağı”, “Gənc qələmlər” və digər dərnək və dərgilər türkçülüyün bir ideologiya, proqram şəklinə salınmasında və yayılmasında böyük rol oynayır. Həmin dövrdən başlayaraq bu təməl prinsiplərin hər biri ilə bağlı geniş müzakirələr gedir və bu məfkurənin başına Z.Göyalp keçir və bütün həyatını bu məfkurənin nəzəri və praktik məsələlərinə həsr edir. Türkçülüyün “İttihad və tərəqqi” partiyasının proqramında (1912) yer alması ilə təməl prinsip siyasət arenaya daxil olur. Z.Göyalp yaradıcılığında paralel olaraq turançılıq ideyası da başlıca yer tutur, lakin zaman keçdikcə siyasi düşüncəsində dəyişiklik edərək yeni bir sistem irəli sürür. Onun “Türk yurdu” dərgisində 1913-cü ildən dərc etdirdiyi məqalələr “türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq” adlanırdı. 1918-ci ildə isə həmin adda kitab nəşr etdirmişdi. Maraqlıdır ki, bu kitab Y.Akçuranın “Üç tərzi siyasət” əsərindən sonra çox doğru olaraq “türkçülüyün nəzəri təməlinə qoyulan ikinci daş” kimi dəyərləndirilir.
M.Ə.Rəsulzadə də 1913-cü ildən başlayaraq müxtəlif məqalələrində millət və milliyyət anlayışlarının elmi izahını verməyə çalışıb, millət üçün dil, din, məfkurə birliyinin vacibliyini irəli sürüb, azərbaycanlılardan bir millət olaraq bəhs edib. O, türkiyəçiliyi, turançılığı deyil, məhz türkçülüyü müdafiə edib. O, “Açıq söz” qəzetinin ilk nömrəsində XX əsri “milliyyət” əsri adlandıraraq “Tutacağımız yol” adlı baş məqaləsində xalqı “üç əsasa sarılmağa” çağırırdı: “Demək ki, sağlam, mətin və oyanıq məfkurəli bir milliyyət vücuduna çalışmaq istərsək ki, zaman bunu iqtiza ediyor-mütləqa üç əsasa sarılmalıyız: türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək”.
M.Ə.Rəsulzadə bu illərdən başlayaraq partiya fəaliyyətində də türkçülüklə bağlı düşüncələrini formalaşdırmağa başlayıb. Partiyanın mətbu orqanı “İstiqlal” qəzetinin “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” devizi ilə nəşr olunması isə hakimiyyətə gəlişindən sonra formulun siyasi həyatına aydın bir yol açmış olub.