ELM VƏ TƏHSİL
Dağlıq Qarabağ münaqişəsində yeni dövr: şərtləri Azərbaycan diktə edir
Bakı, 13 oktyabr, AZƏRTAC
Ermənistan dövlətinin 1918-ci ilin mayında tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaradıldığı faktdır. Hadisələrin sonrakı gedişi zamanı Ermənistan Sovet Rusiyasının köməyilə Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirməkdə davam etdi. Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılması isə mahiyyət etibarilə yalnız yeni torpaqlar ələ keçirilməsi olmayıb, Naxçıvan bölgəsini Azərbaycanın digər torpaqlarından ayırdı, türk dünyasını parçaladı. Azərbaycanın tərkibində 1923-cü ilin iyununda Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması ilə Ermənistanın geostrateji mövqeyi daha da möhkəmləndirildi. Ermənistan bundan istifadə edərək dəfələrlə Dağlıq Qarabağa ərazi iddiasını irəli sürdü. 1920-1930-cu illərdə, 1945-ci ildə, 1960-cı illərdə, SSRİ-nin 1977-ci il Konstitusiyasının qəbul edilməsi zamanı bu iddiaların həyata keçirilməsinə cəhdlər edilsə də, uğur qazana bilmədi.
Bu fikirləri AZƏRTAC-a açıqlamasında tarix elmləri doktoru, professor Kərim Şükürov deyib. O bildirib ki, SSRİ-nin dağılması ərəfəsindəki tarixi dönüş mərhələsində, xüsusilə 1987-ci ildən sonra yeni taktikaya əl atıldı. 1987-ci ildə Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri A.Aqanbekyanın Paris müsahibələri Dağlıq Qarabağa dair ərazi iddiaları üzrə yeni təşkilatlanmaya və açıq çıxışlara əl atılmasına işarə oldu. Bununla da Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bu günlərədək davam edən müasir mərhələsi başladı.
Bu mərhələnin birinci dövründə, 1987-1991-ci illərdə azərbaycanlılar Ermənistandan kütləvi şəkildə deportasiya edildi. Ermənistanın planına uyğun olaraq, Dağlıq Qarabağda anti-Azərbaycan fəaliyyəti açıq fazaya keçirildi. Bunu nəzərə alaraq 1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti inzibati ərazi vahidi kimi ləğv olundu, yeni inzibati-ərazi bölgüsü aparıldı.
Ermənistan dünyadakı ermənipərəst qüvvələrin dəstəyi ilə SSRİ-nin dağılması dövründə Azərbaycana qarşı genişmiqyaslı müharibəyə başladı. Bu münaqişənin müasir mərhələsi Birinci Qarabağ müharibəsi idi. Azərbaycanda belə bir tarixi məqamda, 1991-ci ilin sonları - 1993-cü illərdə mövcud olan hakimiyyətin ərazi bütövlüyünün müdafiəsindəki uğursuzluqları dövlətin vəziyyətini çətinləşdirdi. Ermənistan 1992-ci ildən 1994-cü il atəşkəsinin elan edilməsinədək Dağlıq Qarabağı və ətraf yeddi rayonu - Azərbaycan ərazisinin 20 faizədək hissəsini işğal etdi. Bu dövrdə ATƏM-in (sonra ATƏT) Minsk qrupu yaradıldı. BMT erməni silahlı qüvvələrinin işğal edilən Azərbaycan torpaqlarından qeyd-şərtsiz çıxarılması haqqında indiyədək də yerinə yetirilməyən dörd qətnamə (822, 853, 874 və 884 saylı) qəbul etdi. Bu münaqişədə ikinci dövr idi.
Atəşkəsin elan edilməsi ilə münaqişədə üçüncü dövr başladı. Bu dövr, əsasən, danışıqlar dövrü kimi xarakterizə oluna bilər. Bu dövrdə 2001-ci ilin fevralında Milli Məclisdə münaqişənin sülh yolu ilə həllinə dair məsələnin müzakirəsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ulu öndər Heydər Əliyev 23 fevraldakı tarixi çıxışında ilk dəfə münaqişənin həlli üzrə danışıqların formatını və Azərbaycan dövlətinin mövqeyini əhatəli şəkildə şərh etdi. Azərbaycan dövlətinin müəyyən edilən strateji xətti Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirildi.
Professor Kərim Şükürov qeyd edib ki, Ermənistan tərəfi ələ keçirilən ərazilərdə işğal rejimi yaradıb, militaristləşdirmə tədbirləri həyata keçirir, status-kvonu saxlamağa çalışırdı. Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycana qarşı təzyiqi gücləndirmək üçün qara təbliğat aparılır, hərbi təxribatlara əl atılırdı. Belə təcavüzkar aktlardan birinə qarşı Azərbaycanın 2016-cı ilin aprelində həyata keçirdiyi əks-hücum əməliyyatları və əldə edilən qələbələr bu dövrün məzmununa ciddi təsir göstərdi. Ermənistanda bu qələbənin təsiri altında revanşizm gücləndi. Ermənistanda yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsi, siyasi hakimiyyətdə yeni dəyişikliklər də təsadüfi olmayıb, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində hakimiyyətin mövqeyini gücləndirməyə hesablanmışdı: “2018-ci ilin mayında N.Paşinyanın Ermənistanın baş naziri seçilməsi ilə bu mexanizm də işə düşdü. Paşinyan hökumətinin təcavüzkar ritorikası (“Qarabağ Ermənistandır” “Yeni ərazilər üçün yeni müharibə” və s.) artdı, münaqişəyə dair şərtlər irəli sürülməyə başladı. Ermənistanın 2020-ci ilin iyulunda münaqişə zonasından kənarda yerləşən Tovuz rayonuna hücumu onun təcavüzkar siyasətinin yeni tendensiyasını aşkar etdi. Hərbi əməliyyatları münaqişə bölgəsindən kənara çıxarmaq, üçüncü qüvvələri bu əməliyyatlara cəlb etmək, strateji obyektləri zərbə altına almaqla Azərbaycanın iqtisadi potensialını təhdid etmək və s. onun əsas istiqamətlərini təşkil edirdi. Hücum edən tərəfin daha ciddi hazırlaşmasına və qəfləti həmlə ilə üstünlüyə nail olmaq imkanına baxmayaraq, Azərbaycan bu hücumu dəf etdi və Ermənistanın planını pozmağa nail oldu. Sentyabrın 27-dən etibarən Ermənistan dövləti daha da irəli gedərək, genişmiqyaslı təxribata əl atdı. Azərbaycan Silahlı Qüvvələri əks-hücuma keçdi. Beləliklə, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin müasir mərhələsi yeni, dördüncü dövrünə qədəm qoydu. Bu dövr xalq arasında və ictimai fikirdə Vətən müharibəsi və ya İkinci Qarabağ müharibəsi adlandırılır”.
Tarixçi alim vurğulayıb ki, Ermənistanın hərbi təxribatı nəticəsində münaqişənin daxil olduğu yeni dövrünə dair ilkin ümumləşdirmələr də aparıla bilər: “Sentyabrın 27-dən Rusiya tərəfinin təşəbbüsü əsasında oktyabrın 9-10-da Moskva şəhərində keçirilən görüş nəticəsində Rusiya Federasiyası, Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər nazirlərinin bəyanatı qəbul edilənədək olan dövr və sonrakı dövr. Hər iki dövrün mahiyyətinin aydınlaşdırılmasında Prezident İlham Əliyevin xalqa müraciətləri, televiziya kanallarına müsahibəsi və digər çıxışları vacib yer tutur. Bütün bunlar, sözün əsl mənasında, yaşanan dövrün ensiklopediyası adlandırıla bilər. Sentyabrın 27-dən atəşkəsədək olan dövrdə Azərbaycan Ordusunun əks-hücum əməliyyatları ölkənin hərb tarixinin ən mühüm səhifələrindən biri kimi yadda qalacaq. Artıq Azərbaycan tarixinə yalnız işğal günləri qeyd edilən şəhər və kəndlərin həyatında unudulmaz anlar yaşanır. Onların hər birinin işğal günləri qarşısına düşməndən azad edildiyi gün əlavə edilir - Cəbrayıl-işğal tarixi: 1993-cü il 23 avqust, düşməndən azad edildiyi tarix: 2020-ci il 4 oktyabr”.
Bu qələbələr Azərbaycan dövlətinin apardığı məqsədyönlü siyasət nəticəsində mümkün olub. Azərbaycanın işğal edilən ərazilərinin azad edilməsi uğrunda ədalətli müharibəsi dövlətin beynəlxalq nüfuzunu daha da artırıb. Türkiyə dövlətinin hərbi əməliyyatların ilk günündən Azərbaycana mənəvi dəstəyi isə xüsusi qeyd edilməlidir.
Azərbaycanın əks-hücum əməliyyatlarının ilk mərhələsində əldə etdiyi tarixi qələbələr indiyədək formalaşmış status-kvo və təmas xətti kimi anlayışları da aradan qaldırıb. Azərbaycan Ordusunun qələbələri qarşısında Ermənistan öz tarixinin ən ağır məğlubiyyətini yaşayır: “Ermənistan müharibə qaydalarına və beynəlxalq humanitar hüququn tələblərinə məhəl qoymur. Hərbi əməliyyat meydanını Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərindən kənara çıxarmağa çalışır, dinc əhalini qadağan olunmuş silahlarla atəşə tutur. Oktyabrın 9-10-da qəbul olunan bəyanat 1994-cü ildən fərqli olaraq Azərbaycanın hərbi qələbələri nəticəsində baş tutub: “Bunu yaxşı başa düşən Ermənistan atəşkəsin ilk saatlarından onun tələblərini pozdu. Yenidən Azərbaycanın münaqişə bölgəsindən kənarda yerləşən şəhər və rayonlarını artilleriya atəşinə tutdu. Ermənistanın Azərbaycanın ikinci böyük şəhəri olan Gəncəyə artilleriya atəşi, bu atəş nəticəsində 10 nəfər dinc sakinin, o cümlədən qadın və uşaqların həlak olması, xeyli adamın yaralanması terror və soyqırımı kimi qiymətləndirilib. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin yeni dövrü üzərində düşünərkən xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan bu münaqişənin gedişində ilk dəfə həm hərbi-siyasi, həm də diplomatik sahədə mühüm üstünlük əldə edib”.