Bakı, 17 may, Məmməd Məmmədli, AZƏRTAC

1920-ci illər mədəni yeniliklər dövrü idi. Kinonun inkişafı, yeni xalq ədəbiyyatı, yeni musiqi janrlarının yaranması Birləşmiş Ştatlarda mütəmadi tədbirlərin keçirilməsi üçün zəmin yaradırdı. Spirtli içkilərin istehsalına və satışına qadağa qoyulmuşdu. Xalq arasında buna “Quru qanun” deyirdilər. Ancaq kinoda hələ də içkiyə icazə verilməsi bəzi konservativ şirkətlərin həyəcan siqnalı çalmasına səbəb oldu. Kino insanlara pis tərbiyə verə bilərdi. Bu qorxu bəzi aktyorların qanunsuz səhnələrə çəkilməsilə daha da şiddətləndi. Məsələn, Valas Riid morfini qədərindən artıq istifadə etdiyinə görə ölmüşdü. Çarli Çaplin Lita Qrey adlı bir gənc qızla qalmaqal yaradan münasibətləri canlandırdığına görə hamı tərəfindən tənqid olunurdu. Buna artıq son qoymaq lazım idi. Təcili olaraq kinodakı hoqqabazlıqlara son qoyacaq bir senzura cəmiyyətinin yaradılmasına ehtiyac duyuldu. Bu işi siyasətçi Vill H. Haysa tapşırdılar. O, ilk növbədə, studiyaları təlimatlandırmağa başladı. 11 bənddən ibarət olan hesabat çılpaq səhnələri, zorakılıq və müxtəlif irqdən olan insanlar arasında intim münasibətlərin çəkilməsini qadağan edirdi. Həmçinin öpüş səhnələrinin qısa olmasını tələb edirdi. Bu, özünəməxsus hesabat “Hays Kodu” adını aldı. Hətta sonradan Avropa ölkələri bu normaları öz film sənayesinə tətbiq etdilər.

Louis B. Meyerin tövsiyəsi ilə 1927-ci ildə professionalların görüş yeri olan “Hollywood Akademiyası” yaradılır. Daqlas Fairbanks Akademiyanın rəhbəri seçilir. Qərara alınır ki, hər il kino sənayesində fərqlənən şəxslərə mükafatlar verilsin. Rəssam və dekorator Sedrik Gibbins mükafat alan şəxslər üçün heykəlciyin eskizini hazırlayır. Bu heykəlcik 1931-ci ildən Oskar adını alır. 1929-cu ildə Akademiyanın ilk Oskar təqdimatı keçirilir. Ən yaxşı film nominasiyası Vilyam A. Velmanın “Qanadlar” filminə verilir. Digər mükafatlar rejissorlardan Frank Borzec və Luis Maylstona və aktyorlardan Emil Canningslə Canet Qeynora təqdim olunub. Həmçinin mükafat alanlar sırasında səsli filmdə inqilabi çevriliş edən Varner Bros kinokompaniyasının ilk səsli filmi olan “Cazz müğənnisi” olub.

Artıq XX əsrin əvvəllərində kino sahəsində mütəxəssis Eucin Lauste sellüloid kinolentində səsin yazılması üsullarını axtarırdı. Təcrübələr uğurla nəticələnmirdi, çünki səs neqotivdə həddindən artıq çox yer tuturdu. Bu sahədə yeganə uğur qazanan Lii DeForest olmuşdur. 1923-27-ci illər arasında bu şəxs səsli lentlər hazırlayırdı. Ancaq o, bu ixtirasını kino sənayesinə çıxaranda məyus oldu. Çünki, kinostudiyalar səsli lent haqqında eşitmək belə istəmirdilər. Nə üçün? Çünki Sənaye artıq səssiz kino üzərində möhkəmlənmişdi. Onun bu ixtirası bütün studiyaları, çəkiliş meydançalarını və bütün dünyada kino çəkənləri yeni avadanlıqlarla təmin etməli idi. Qısası, səsli kino bütün sənayeni yeniləyəcəkdi, bu isə xərc tələb edirdi.

Böyük studiyalar DeForestə etiraz etsələr də Varner qardaşları böyük kinokompaniyalar arasında seçilməkdən ötrü səsli kinonu biznesin inkişaf etdirilməsində bir fürsət olduğunu düşünürdülər. Ancaq onlar DeForestin arxasınca getmir, öz texnikalarını inkişaf etdirmək fikrində idilər. Film çəkərkən səsi eyni neqativə yazmaqdansa, onu paralel şəkildə başqa bir diskə yazır, nümayiş zamanı isə bir yerdə qoşurdular. 1926-cı ildə Varner “Don Juan” filmini bu formada nümayiş etdirir.

Ancaq danışan kino sürətlə yayılmadı. Varnerin istifadə etdiyi üsul o qədər də yaxşı deyildi. Çünki eyni zamanda, lentlə diskin paralel şəkildə istifadəsi bir sıra problemlərə gətirib çıxarırdı. Balaca bir səhlənkarlıq ucbatından təsvirlə səs arasında sinxronluq pozula bilərdi. Bunun qarşısını almaq üçün səsi təsvirlə birgə eyni lentə yazmaq gərək idi. Bu isə 1929-cu ilə qədər mümkün deyildi. Buna görə də səssiz filmlər çəkilirdi. Bu, keçid dövründə, xüsusilə 1930-cu illərin ixtiraları sayəsində film studiyalarını tamamilə səsli kinoya keçməyə məcbur etdi. Problem yalnız ondan ibarət idi ki, kinoteatrlar səsli kino üçün lazım olan avadanlıqları quraşdıra bilməmişdilər. Buna görə də film istehsalçıları çəkdikləri filmləri iki versiyada, səsli və səssiz şəkildə hazırlayırdılar.

Bu, bir çox studiyalar üçün başağrısına çevrilmişdi. Əsl “qurbanlar” aktyorlar oldu. Onların çoxu Avropadan gəldikləri üçün ingilis dilində danışmırdılar. Məhz bu səbəbə görə Emil Cannings və Pola Neqri kimi aktyorların karyerası Amerikada tamamilə uçuruma yuvarlanmışdı.

Bəzi aktyorlar və rejissorlar səsli kinoya qarşı müqavimət göstərirdilər. Bunlardan biri də Çarli Çaplin olmuşdur. Məzəli aktyor filmlərdə səssiz rollar almaqda davam edirdi. 1936-cı ildə artıq bütün filmlər səsli olduğu halda o, “Müasir zəmanə” adlı filmini səssiz formada təqdim etdi.

Kinoda səsin vacib bir element olduğunu bilən kino ustaları daim yenilik haqda düşünürdülər. Bu yenilik rəng idi. Kino hələ ilk addımlarını atanda bu istiqamətdə bəzi təcrübələr aparılmışdı. 1915-ci ildə Herbert T. Kalmusun patentləşdirdiyi “Teknikolor” sistemi qırmızı və yaşıl rəngləri qeydə alırdı. Göy rəngin olmaması təsviri qeyri-təbii edirdi. Səsin etdiyi inqilab bu sistemin yayılmasını bir qədər ləngitdi. Ancaq 1930-cu illərin gəlişi ilə hər üç rəngin qeydə alınması bu sistemə marağın artmasına səbəb oldu...

Müəyyən dövr ərzində səs “Hollywood” studiyaları üçün bir ağırlığa çevrildi. Nümayiş zalları bu yeniliyə uyğunlaşsalar belə çətinliklər davam edirdi. Bu vaxta qədər kinostudiyalar xarici ölkələrə filmlər ixrac etmişdilər. Ancaq indi ingilis dilində olan filmləri Almaniya, İspaniya, İtaliyaya necə göndərəcəkdilər? Müəyyən vaxtdan sonra bu məsələ dublyaj sayəsində həll olundu. Beləliklə kino sahəsi bir yerdə dayanmır daima yenilik axtarışında irəliyə doğru addımlayır.