SİYASƏT
Dövlətçilik tariximizin parlaq səhifəsi - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Bakı, 28 may, AZƏRTAC
Hər bir dövlətin tarixində parlaq səhifələr vardır. O səhifələr ki, dövlət tarixi orada qızıl hərflərlə həkk olunur. Azərbaycan tarixində də belə şanlı hadisələr mövcuddur. Bu tarixi hadisələrdən biri, bəlkə də birincisi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasıdır. 1918-ci il mayın 28-də elan olunmuş cümhuriyyət bu gün qürurla öyündüyümüz, fəxarət hissi duyduğumuz müstəqil Azərbaycan Respublikasının hüquqi əsasını təşkil etdi. Konstitusiyada da əks olunduğu kimi, müstəqil Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir.
Bu fikirlər Milli Məclisin deputatı İltizam Yusifovun “Dövlətçilik tariximizin parlaq səhifəsi - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” adlı məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.
104 il öncə Azərbaycan Milli Şurası “İstiqlal Bəyannaməsi”ni qəbul etməklə Şərqdə ilk demokratik ölkənin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təməlini qoydu. Babalarımızın qurduğu Cümhuriyyət müsəlman şərqində yaranmış ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət, parlamentli respublikanın ilkin nümunəsi idi.
Bu, həm də Azərbaycan xalqının siyasi, mədəni, intellektual şüur səviyyəsinin dövlət yaratmaq gücündə olduğunu göstərdi, xalqımızın milli mənlik şüurunun formalaşmasında dönüş oldu. Cəmi 23 ay yaşamasına baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şüurlarda buraxdığı iz, qığılcım heç zaman silinmədi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hökumətinin sədri Fətəli xan Xoyski mayın 30-da bütün dünya ölkələrinə teleqrafla Azərbaycanın müstəqillik xəbərini çatdırdı. Az sonra Osmanlı dövləti ilə sülh və dostluq müqaviləsi bağlandı. İyunun 26-da Azərbaycanın Milli Ordusu yaradıldı.
Xalq Cümhuriyyəti Qərbin müasir ideyaları ilə Şərq mədəniyyətini özündə birləşdirən unikal dövlət modeli idi. Bu mənada cümhuriyyətin parlamenti daha modern, dinamik, rəngarəng qanunvericilik orqanı kimi diqqət çəkməyə bilməzdi. Demokratik hüquq və azadlıqların bərqərar olması, etnik və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşların bərabər hüquqlarının tanınması, hətta bir çox Avropa ölkəsindən daha əvvəl qadınlara seçki hüququnun verilməsi, Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi, beynəlxalq əlaqələrin qurulması və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin rəsmi olaraq tanınması, nizami milli ordunun, təhlükəsizlik strukturlarının qurulması, ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, təhsil və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət göstərilməsi və digər islahatların aparılmasında parlament çox aktiv rol oynayırdı. Dünya dövlətlərinin 10 illərlə həyata keçirə bilmədiyi islahatları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ayda yarada bildi.
Azərbaycanın müstəqilliyi ilə barışmayan Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü nəticəsində Cümhuriyyət 1920-ci il aprelin 27-də devrildi.
Bu müddət ərzində parlamentin 145 iclası keçirilmişdi. İlk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdu. 270-dən yuxarı qanun layihəsi müzakirəyə çıxarılıb, onlardan isə 230-u qəbul edilmişdi.
Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərirdi. Maliyyə-büdcə, qanunvericilik təklifləri, Müəssisələr Məclisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi komissiya, mandat, hərbi, aqrar məsələlər: sorğular üzrə, təsərrüfat-sərəncamverici, ölkənin istehsal qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət, redaksiya və fəhlə məsələləri üzrə komissiyaları idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətin qanunvericilik, icraedicilik və məhkəmə orqanlarına bölünməsi prinsipini həyata keçirməklə hüquqi dövlət formalaşdırmağı nəzərdə tuturdu. 17 ay ərzində parlament daha çox ölkənin sosial-iqtisadi və maliyyə problemlərinin həlli, ölkənin siyasi və ərazi toxunulmazlığının təmini, vətəndaşların hüquqlarını qorumaq, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarını möhkəmləndirmək, yaxın qonşuları ilə, siyasi, iqtisadi və ticarət əlaqələrini yaratmaq kimi istiqamətləri prioritet seçmişdi.
Xarici siyasətdə ilk addım olaraq Cümhuriyyətin yaranması barədə dünya ölkələrinin xarici işlər nazirliklərinə məlumat verilməsi oldu. Lakin paytaxtın Gəncədə yerləşməsi və xarici dövlətlərdə nümayəndəliklər yaradılması ilə əlaqədar olan çətinliklər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyinin bu məsələ ilə bağlı Osmanlı dövlətinə müraciət etməsinə səbəb oldu.
Cənubi Qafqaz hökumətinin Türkiyə ilə münasibətlərdə əhəmiyyət kəsb edən Batumi danışıqları artıq müstəqil respublikaların xarici siyasətində mühüm mərhələ oldu.
Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə, Bolqarıstan və Qafqaz dövlətlərinin iştirakı ilə keçirilən İstanbul konfransında Azərbaycan hökumətini təmsil edən nümayəndələrə iştirakçı dövlətlərlə siyasi, iqtisadi və hərbi məsələlərlə bağlı müqavilələr imzalamaq səlahiyyəti verildi. Almaniya və Sovet Rusiyası arasında aparılan gizli danışıqlar nəticəsində Brest müqaviləsinə əlavə olaraq 1918-ci il avqustun 27-də saziş imzalandı.
1920-ci ilin yanvarında Parisdə Ali Şuranın iclası Azərbaycanın müstəqilliyini bəyan edən memorandum hazırladı. Aprel ayında San-Remo konfransında Azərbaycanı maraqlandıran neft, Batum məsələsi, rus məsələsi, Türkiyə-Ermənistan sərhədləri müzakirə olundu.
Aprelin 28-də işğal nəticəsində Azərbaycan müstəqil dövlət olmaq yolunda səylərini dayandırmış oldu. Uzun sürən çətinliklər nəticəsində beynəlxalq aləmdə de-fakto tanınan Azərbaycan yalnız 23 ay müstəqil ola bildi.
Xalq Cümhuriyyətinin ən böyük səhvlərindən biri Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, dövlət müstəqilliyimiz elan ediləndən bir gün sonra bizim qədim şəhərimiz İrəvanı Ermənistana təhvil verməsi oldu. Bunu bütün dünya bilir. Əlbəttə, bu bağışlanılmaz səhv idi. Cümhuriyyət devriləndən sonra tarixi diyarımız Qərbi Zəngəzur Azərbaycandan ayrıldı və Ermənistana verildi. Bu, xalqımıza qarşı növbəti düşmənçilik idi. Qərbi Zəngəzurun bütün toponimləri, bütün kəndlərin milli tərkibi Azərbaycan xalqına məxsus olub.
Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularının xatirəsini biz hər zaman hörmətlə anırıq. O qurucular ki, 1920-ci ildən sonra çox böyük təqiblərə məruz qaldılar, ölkəmizdən didərgin salındılar, qətlə yetirildilər. Erməni daşnakları Xalq Cümhuriyyətinin qurucularına qarşı terror həyata keçirdilər. Biz bütün bunları unutmamalıyıq.
Sevindirici haldır ki, artıq Cümhuriyyət varisi kimi dövlətimiz bir çox mötəbər beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edir. Bu isə ölkəmizin dünyada artan nüfuzundan xəbər verir. Azərbaycan təkcə regionda deyil, beynəlxalq miqyasda da söz sahibi olan ölkə və strateji tərəfdaş kimi tanınır. Fərəhli haldır ki, Azərbaycan Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə rəşadətli Ordumuzun 44 günlük Vətən müharibəsində şanlı Qələbəsi ilə dövlətimizin ərazi bütövlüyü bərpa edildi. Bu isə dövlət müstəqilliyimizin ildən-ilə möhkəmləndiyini, Azərbaycanın qüdrətinin daha da artdığını göstərir. Zəngəzur dəhlizi açılandan sonra bizim tarixi missiyamızın çox önəmli hissəsi həyata keçmiş olacaq.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və onun qurucularına münasibətdə ümummilli lider Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyev hər zaman yüksək fikirdə olublar. Cümhuriyyət qurucularının adlarının əbədiləşdirilməsi istiqamətində çox ciddi tədbirlər həyata keçirilib. Babalarımızın bizə yadigar qoyub getdiyi dövlətçilik ənənəsi, milli dəyərlər bu gün iqtidarda olan siyasi hakimiyyət və mövcud Milli Məclis tərəfindən böyük fəxarət hissi ilə davam etdirilir.