MƏDƏNİYYƏT
Fəxri xiyabanı muzeyə çevirən əsərlər
Bakı, 13 iyul, AZƏRTAC
Dünyasını dəyişmiş insanın xatirəsinin məzarüstü abidədə əbədiləşdirilməsinin çoxəsrlik tarixini izləməli olsaq, onda bu təşəkkülün çox-çox qədimlərdən başlandığını söyləməliyik. Bütpərəstlik dövrünün çeşidli inam qaynaqlarından başlanan memorial-xatirə heykəltəraşlığımız sonralar özünü balballarda, sxematik həll olunmuş şaquli daş formalarında, at, qoç və şir heykəllərində və nəhayət, mərhumla oxşarlığı danılmaz olan plastika nümunələrində təzahür etdirib. Azərbaycan memarlığında xüsusi yeri olan məqbərə və türbələrin bilavasitə tanınmış adamların xatirəsinin əbədiləşdirilməsi ilə bağlı olduğunu da nəzərə alsaq, onda deyə bilərik ki, zamanında işıqlı əməlləri ilə xalqının sevgisini qazanan insanlara ehtiram ənənəsi rəngarəng formalarda olub. Hazırda bu ənənənin davamı onun cəmiyyət üçün məna kəsb etdiyini təsdiqləyir. Bütün bunlarla yanaşı, demək lazımdır ki, memorial-xatirə heykəltəraşlığı sənətin inkişafına nə qədər müsbət təsir göstərsə də, indiki halda mərhumlara ənənəviləşən münasibət, onun bütpərəstlik zamanından bir o qədər də fərqlənmədiyini təsdiqləyir. Hazırda işıqlı əməlləri ilə insanların yaddaşına hopanlardan çox, həyatı boyu elin dərd-sərindən uzaq olan imkanlılara dəbdəbəli məzarüstü abidələrin qoyulması və məqbərələrin hazırlanması da bunun göstəricisidir. Rəsmi dövlət qurumlarının bununla əlaqədar narahatlığını ifadə etmələri də bu mənada təbii qəbul olunur...
Müasir dövrdə respublikamızın bütün bölgələrində bu cür abidələrə rast gəlinsə də, onların əsasən Bakıdakı I və II Fəxri xiyabanda cəmləşdiyi danılmazdır. Fəxri xiyabanın Azərbaycan SSR Nazirlər Kabinetinin 1948-ci il 27 avqust tarixli 680 nömrəli sərəncamı ilə yaradıldığını nəzərə alsaq, onda bu məsələnin dövlət əhəmiyyəti daşıdığını da qeyd etməliyik. Beləliklə, bu gün Azərbaycanın çox tanınmış simalarının məzarlarının yerləşdiyi indiki Fəxri xiyabanın təməli 1948-ci ildə qoyulub. O vaxta qədər paytaxtda belə bir məkanın mövcudluğu dilə gətirilməsə də, 20-30-cu illərdə indiki M.Ə.Sabirin abidəsinin yaxınlığında, İçərişəhərin qala divarları önündə bir-neçə rus zabitinin məzarı olub. Elə Fəxri xiyaban yaradılanda Azərbaycanın bir-neçə məşhur ədəbiyyat və incəsənət xadimi ilə yanaşı, onların da məzarları yeni məkana köçürülüb. Sərəncamda paytaxtın müxtəlif yerlərində dəfn olunmuş Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Həsən bəy Zərdabi, Hüseyn Ərəblinski, Süleyman Sani Axundov, Əli Nəzmi, Cabbar Qaryağdıoğlu, Rüstəm Mustafayev, Əzim Əzimzadə və Hüseynqulu Sarabskinin adları yer almışdı. Fəxri xiyabanda həm də onların qəbirüstü abidələri qoyulmalı idi. Bölgələrdə isə Molla Vəli Vidadinin (Qazax), Seyid Əzim Şirvani və Mirzə Ələkbər Sabirin (hər ikisi Şamaxı) qəbirüstü abidələri qoyulmalı idi. Sərəncam icra edilmiş və Fəxri xiyaban paytaxt sakinlərinin və respublikamızın qonaqlarının tez-tez baş çəkdikləri məkana çevrilmişdir. Son məlumatlara əsasən, hazırda I Fəxri xiyabanda 250-dən, II Fəxri xiyabanda isə 500-dən çox məşhur simanın məzarı yerləşir. Etiraf etmək lazımdır ki, respublikaya uzun müddət rəhbərlik etmiş Heydər Əliyevin (1923-2003) I Fəxri xiyabanda dəfn olunması bu məkana marağın artmasına səbəb olub. Onun buradakı qəbirüstü abidəsini isə tanınmış tişə ustası Ömər Eldarov hazırlayıb.
Memorial abidəni özünəməxsus bədii tutumda həll edən müəllif, kompozisiyaya Azərbaycan xalqının Ümummilli Liderinin abidəsini və onun rəhbərlik etdiyi respublikanın xəritəsini daxil edib. Bu memorial kompleksdə Heydər Əliyev görməyə adət etdiyimiz vüqarlı və özünəinamlı tutumda təsvir olunub. Abidənin Azərbaycanın qranit xəritəsi ilə əlaqəli təqdimatı da təsadüfi olmayıb, respublika rəhbərinin doğma yurda bağlılığının rəmzi kimi düşünülüb.
Qeyd edək ki, memorial heykəltəraşlıq sahəsində geniş təcrübəsi olan Ö.Eldarov bu sahədə ilk əsərini 1956-cı ildə yaradıb. O zaman dahi Üzeyir Hacıbəylinin Fəxri xiyabandakı məzarüstü abidəsinin hazırlanmasının 29 yaşlı gənc heykəltəraşa etibar edilməsi onun istedadına inamın göstəricisi idi. Sonrakı illərdə Ö.Eldarov cazmen Vaqif Mustafazadənin (1984), görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun (1988), maestro Niyaziyə (1989), yazıçı Süleyman Rəhimovun (1991), ictimai xadim Şıxəli Qurbanovun (1994), akademiklər Zərifə Əliyevanın (1995) və Həsən Əliyevin (1998), müğənni Rəşid Behbudovun (1996), akademik Ziya Bünyadovun (2000), müğənni Müslüm Maqomayevin (2009) və başqalarının Fəxri xiyabanda yer almış memorial abidələrini yaradıb.
Qeyd edək ki, memorial heykəltəraşlıq sahəsində tişə ustalarımızın ən müxtəlif nəsillərinin nümayəndələri fəaliyyət göstəriblər. Onların həmin əsərlərini Bakı ilə yanaşı, respublikanın müxtəlif bölgələrində görmək mümkündür. Etiraf edək ki, indikindən fərqli olaraq, sovet dövründə fəaliyyətini “qəbir heykəltəraşlığı”na yönəldən sənətkarlara, obrazlı desək, bir təhər baxar, ərsəyə gətirdiklərini qeyri-ciddi sayar, sənət nümunəsi hesab etməzdilər. Amma Rusiyanın və Avropanın bir çox məşhur qəbiristanlıqlarında tanınmış heykəltəraşların yaratdıqları memorial abidələrə ciddi münasibətin müqabilində, demək olar ki, plastika sənətinin bu sahəsinə sovet dövründə yanaşmanın yanlış olduğunu təsdiqləyir.
Memorial heykəltəraşlıq sahəsində zəngin təcrübəsi olan Cəlal Qaryağdının (1914-2001) da Fəxri xiyabanda əsərləri mövcuddur. Bunlar bəstəkar Soltan Hacıbəyovun (1919-1974) və şair Səməd Vurğunun (1906-1956) məzarüstü abidələridir. Hər iki əsərdə heykəltəraş kompozisiyanı portretlə əlaqəli həll edib. Şairin portreti (1957) qorelyef həllinə malik olduğu halda, bəstəkarın obrazı üçölçülü tutumdadır...
Bu yerdə qeyd edək ki, I Fəxri xiyabandakı qəbirüstü abidələr sırasında obrazın bədii həlli baxımından maraq doğuranı az deyil. Zənnimcə, görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlının (1899-1934) xatirə abidəsi belələrindən biridir. 1968-ci ildə onu yaradan görkəmli tişə ustası Elmira Hüseynova dramaturqun barelyef xarakterli tunc portretini qara mərmərin üzərində xüsusi ekspressiv tutumda təqdim etməklə, onun cəlbediciliyinə və təsirliliyinə nail olub.
Səhnəmizin ilk Məcnunu olmuş Hüseynqulu Sarabskinin (1879-1945) məzarüstü abidəsinin (müəllifi Həyat Abdullayeva, 1950-ci illər) şaquli-başdaşı formasında həll olunması nə qədər təbiidirsə, onun görkəmli aktyoru sevimli obrazda təsvir edən görkəmdə olması bir o qədər cəlbedici və yaddaqalandır.
Xatirə abidəsində Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabinin (1842-1907) “Əkinçi”ni oxuyan vəziyyətdə təsviri ən məntiqli seçim sayıla bilər. Tuncdan hazırlanan portretdə (Nicat Məmmədov, 1950-ci illər) onun amalı uğrunda mübarizliyi duyulmaqdadır.
Məşhur “Rənglər” şeirlər silsiləsinin müəllifi Rəsul Rzanın (1910-1981) məzarüstü abidəsində (Elmira Hüseynova, 1982) də plastik axtarışların görkəmli söz xiridarının mənəvi dünyasının təcəssümünə yönələn bədii məqamlar az deyil. Onun boz qranitdən hazırlanmış portretinin yarpaqlarla əhatələnməsində insanı duyğulandıra biləcək məqamlar kifayət qədərdir.
Ümumiyyətlə, I Fəxri xiyabanda qərarlaşan memorial abidələrin bədii həllində portretin müxtəlif formalarından geniş istifadə olunub. Akademik Yusif Məmmədəliyevin (1905-1961), görkəmli aktrisa Hökumə Qurbanovanın (1913-1988), yazıçı Məmməd Səid Ordubadinin (1872-1950) və neftçi Gülbala Əliyevin (1879-1971) abidələri qorelyef formasındadır. Onları müxtəlif illərdə müvafiq olaraq Cəlal Qaryağdı (1963), Seyidağa Zakiri (1980-ci illər), İbrahim Zeynalov (1973), Əhməd Salikov (1973) yaradıblar.
Sovet dövrü ədəbiyyatımızın tanınmış simalarından sayılan Süleyman Rüstəmin (1906- 1989) memorial abidəsi üçün tapılmış bədii həlli də bütünlükdə uğurlu saymaq olar. Belə ki, şairin əlində kitab və oturmuş vəziyyətdə təsviri cəlbedici və yaddaqalandır. 1991-ci ildə ərsəyə gətirilmiş abidənin müəllifi Xanlar Əhmədovdur. Onun Məmməd Araza (2005) həsr olunmuş memorial abidəsində şairin mənəvi-psixoloji durumunu üzə çıxarmaq cəhdi duyulur.
Bu xüsusiyyəti heykəltəraş Tokay Məmmədov (Bülbül), Arif Qazıyev (Rüstəm Mustafayev və Emin Sabitoğlu), Natiq Əliyev (Bəşir Səfəroğlu, Həqiqət Rzayeva, İlyas Əfəndiyev, Bəxtiyar Vahabzadə və Habil Əliyev), Fuad Salayev (Azad Mirzəcanzadə və Aqil Əliyev), Azad Zeynalov (Yusif Hüseynov və Firəngiz Əhmədova), Hüseyn Haqverdi (Cahangir Cahangirov, Qurban Xəlilov və Ramiz Mustafayev), Zivər Məmmədova (Əzim Əzimzadə) və digər məzarüstü abidələrdə də müşahidə etmək mümkündür.
Təsviri sənətlə bağlı tədqiqatlarda bir o qədər də əhəmiyyət verilməyən memorial-xatirə heykəltəraşlığı əslində plastika sənətinin özünəməxsus bədii-mənəvi və tarixi tutumlu sahələrindən sayılır. Bunu şərtləndirən başlıca səbəb Fəxri xiyabanda uyuyan məşhur şəxsiyyətlərin məzarları üzərində qərarlaşan müxtəlif forma-biçimə malik heykəltəraşlıq nümunələrində tişə ustalarının müstəqillik nümayiş etdirmələridir. Etiraf edək ki, şəhər məkanında ucaldılan abidələrdə bir qayda olaraq rəsmi çərçivəni aşa bilməyən müəlliflərin əsasən göstərişlərin birbaşa icraçısı olmalarının qarşılığında, heykəllərin ənənəviləşən forma-biçimdən uzağa getmədiyi birmənalıdır. Odur ki, vaxtınız olanda yolunuzu Fəxri xiyabandan salın və oradakı çox maraqlı sənət nümunələri ilə tanış olun. Həm əməlləri hər birimizə qürur bəxş edən soydaşlarımızı xatırlayın, həm də onların xatirələrini əbədiləşdirən və bununla da heykəltəraşlıq sənətimizi inkişaf etdirən tişə ustalarına “Sağ olun!” deyin...
Ziyadxan Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi