Bakı, 2 dekabr, AZƏRTAC

Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövrümüzədək gəlib çatmış ən böyük Alban monastırı Xudavəng məbədidir. Bu memarlıq abidəsinin ərazisində bir neçə dini tikili yerləşdiyindən Xudavəng monastır kompleksi adlanır. Xudavəng sözü “Tanrı tapınağı” deməkdir. Alban dilində kilsə tapınaq adlanıb.

Bu fikirləri AZƏRTAC-a açıqlamasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi Ramin Əlizadə deyib.

O məlumat verib ki, məbəd V-VI əsrlərdə yerli türk boylarına aid qədim tapınağın qalıqları üzərində xristian memarlığına uyğun şəkildə inşa olunub. Albaniyada erkən xristianlıq məbədləri qədim tapınaqların, o cümlədən tanrıçılıq məbədlərinin, ibadətgahların üzərində və mağaralarda inşa edilirdi. Bunun başlıca səbəbi əhalinin xristianlığı qəbul etməsini asanlaşdırmaq və yeni dinin yayılmasını sürətləndirmək idi. Əvvəlki məbədlərin memarlıq üslubunda dəyişiklik edilir, şərq tərəfində mehrab, qərb tərəfində isə giriş qapısı düzəldilirdi. Bununla da qədim tapınaqlar xristian məbədlərinə çevrilirdi: “Kəlbəcər şəhərinin 29 kilometrliyində, Tərtər çayının sol sahilində Bağlıpəyə kənd inzibati ərazi dairəsində yerləşən Xudavəng monastır kompleksinə 10-dan çox dini xarakterli tikili daxildir. Burada ən qədim tikili olan Xudavəng bazilikası VI əsrdə inşa edilib. Xudavəng monastırının baş kilsəsini 1214-cü ildə Alban-Xaçın knyazı Vaxtanq təginin həyat yoldaşı Arzu xatun tikdirib. Buna görə də bu abidə Arzu xatun kilsəsi adı ilə tanınıb. Arzu xatun kilsəsindən başqa Xudavəng monastır kompleksinə daxil olan dini abidələr içərisində Müqəddəs Məryəm Ana kilsəsini, Müqəddəs Qriqor kilsəsini və Həsən Cəlal məbədini də qeyd etmək olar. Xudavəng monastır kompleksinin bərpa olunması və əlavə binaların inşa edilməsi Alban-Xaçın knyazı Həsən Cəlalın adı ilə bağlıdır. Bu tikililərın inşa edilməsində yerli qara bazalt daşından, bişmiş kərpicdən, ağacdan və əhəng məhlulundan istifadə olunub”.

Tarixçi alim diqqətə çatdırıb ki, XII-XIII əsrlərdə Alban-Xaçın knyazlığının dini mərkəzi olan Xudavəng monastır kompleksinin sonradan Dadivəng adı ilə təqdim edilməsi heç bir etibarlı tarixi mənbəyə əsaslanmır. XII-XIII əsrlərdə Alban-Xaçın knyazlığında diofizit məzhəbinin möhkəmlənməsi Dopu xatun, Qönçə xatun, Hurişah xatun və Arzu xatun kimi qıpçaq əsilli qadınların sayəsində baş verib. 1993-cü ilin aprelində Kəlbəcər rayonunun Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmasından sonra Xudavəng monastırının tarixində faciəli dövr başlandı. Ermənilər bu məbədin divarlarında yağlı boya ilə çəkilmiş xeyli şəkilləri və yazı nümunələrini, Alban-Qıpçaq xaç daşlarını balta ilə çaparaq məhv edib, burada saxta erməni xaçdaşları yerləşdiriblər.

2020-ci ilin noyabrında Kəlbəcər rayonunun erməni işğalından azad edilməsindən sonra Arzu xatun kilsəsinin divarındakı iki freskanın ermənilər tərəfindən sökülərək Ermənistana aparıldığı məlum oldu. Bu freskaların birində müqəddəs Nikolasın təsviri əks olunub. Orada Müqəddəs Nikolasın “İncil” kitabını müqəddəs Stefana təqdim etməsi səhnəsi təsvir edilib. Bu freskanı Arzu xatun çəkdirib. Erməni kilsələrinin heç birində müqəddəs Nikolasın təsviri yoxdur. Müqəddəs Nikolasın təsviri diofizit kilsələrində olur, ermənilər isə monofizitdir. Ermənilər öz kilsələrinə müqəddəs Nikolasın təsvirini çəkmirlər. Müqəddəs Nikolas 270-ci ildə Türkiyənin qərbində tarixən mövcud olmuş Patara şəhəri yaxınlığında Geleneş kəndinin yaxınlığında doğulub. Bu tarixi məkanın xarabalıqları indi də məlumdur. XI əsrdə Avropa səlibçiləri Anadoluya hücum edərkən müqəddəs Nikolasın qəbrini tapıb, nəşini çıxardaraq aparıb, İtaliyada Bari şəhəri yaxınlığında dəfn ediblər. Onun üzərində isə kilsə tikiblər. Həmin kilsənin divarlarında da müqəddəs Nikolasın təsvirləri var.

“Ermənilər Arzu xatun kilsəsinin divarındakı freskaları söküb aparmaqla, monastır kompleksini erməniləşdirməyə cəhd edirlər. Hələ XX əsrin 70-ci illərində L.A.Durnova Arzu xatun kilsəsində müqəddəs Nikolasın freskasını araşdıraraq erməni-qriqoryan kilsələrində müqəddəs Nikolas inancının qəbul edilmədiyini qeyd edib. Ermənilər Arzu xatun kilsəsində müqəddəs Nikolasın freskası üzərində sonradan ermənicə qısa mətnlər yazmaqla bu abidənin gerçək tarixini saxtalaşdırmağa cəhd ediblər”, - deyə tarixçi alim Ramin Əlizadə qeyd edib.