MƏDƏNİYYƏT
Molla Pənah Vaqif yaradıcılığı milli intibah poeziyasının ən bariz nümunəsidir
Bakı, 6 dekabr, AZƏRTAC
Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Prezidentinin müvafiq Sərəncamı görkəmli şairin həyat və yaradıcılığının yenidən tədqiqinə, öyrənilməsinə və əsərlərinin çapına böyük töhfə oldu. Sərəncama uyğun olaraq hazırlanan tədbirlər planına əsasən öz ənənələri ilə seçilən ədəbi məktəb yaratmış ölməz ədibin xatirəsi ölkəmizdə silsilə tədbirlərlə yad olunmaqdadır. Bu istiqamətdə görkəmli alimlərimizin, ədəbiyyatşünas tədqiqatçıların da Vaqif irsinə verdikləri töhfələr yetərincədir. Onlar da Vaqif irsinin azərbaycançılıq məfkurəsi işığında daha dərindən araşdırılıb öyrənilməsi istiqamətində elmi axtarışlarını davam etdirirlər. Belə alimlərimizdən biri də filologiya üzrə elmlər doktoru, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru Buludxan Xəlilovdur. AZƏRTAC alimin bu mövzuda növbəti yazısını təqdim edir.
Vaqif gözəlliyi mücərrədlikdən konkretliyə, daxildən zahirə gətirdi
Molla Pənah Vaqifin yaşadığı dövr Azərbaycan poeziyasının milli intibah dövrüdür. Bu dövrün göstəriciləri sırasına nikbinlik, gözüaçıqlıq, realist yanaşma kimi nümunələr daxildir. Bunların hər biri Molla Pənah Vaqifin həyat və fəaliyyətində özünü göstərərək onun ictimai-siyasi xadim kimi tanınmasında da xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Heç şübhəsiz ki, Qarabağ xanı İbrahim xan Vaqifdəki bütün müsbət keyfiyyətlərə inanmaqla yanaşı, onu etibarlı insan kimi tanıyıb. Əgər Vaqifdə yaxud hansısa qüsuru görmək istəyənlər varsa, onlar bunu böyük şairin natamamlığı kimi deyil, o dövr Azərbaycanının xanlıqlar, mahallar, regionlar düşüncəsinin qüsuru kimi qəbul etməldirlər. Düzü, o vaxt xanlıqlar düşüncəsi ilə yaşayan Azərbaycanda dünyagörüş natamamlığını anlamaq lazımdır. Belə olan təqdirdə diplomat Vaqifdən lazım olandan artığını ummaq ədalətsizlikdir. Şair Vaqifə gəlincə qeyd edək ki, o, gözəlliyi mücərrədlikdən konkretliyə, daxildən zahirə gətirdi. Bununla realist, gerçəkçi olduğunu təsdiq etdi. Molla Pənah Vaqif yaradıcılığı milli intibah poeziyasının ən bariz nümunəsidir. Onun yaradıcılığı intibah poeziyası ilə milli intibah poeziyasının sərhədini müəyyənləşdirir.
Vaqifin dili öz dövrünün dil normalarını tam şəkildə əks etdirir
Vaqif yaradıcılığı bir məsələni də dəqiqləşdirməyə köməklik göstərir. Onun yaradıcılığında Şərq intibahı, Azərbaycan intibahı, bütövlükdə intibahın problemi sistemli şəkildə tədqiq edilib öyrənilməlidir. XI-XII əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti şərq mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi özünü göstərir. Bu dövr şərq mədəniyyəti isə milli intibah deyil. Bu, müsəlman-türk, geniş mənada şərq intibahıdır. Düzdür, XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda intibah hərəkatı başlanmışdır. Bir sıra şəhərlərimizdə də bu inkişaf özünü göstərib. Ancaq bunları hələ milli intibah kimi qəbul etmək olmaz. Milli intibahda milliləşmə məsələsi aparıcı rol oynamalıdır. Bu mənada XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf tarixində intibah dövrüdür. Ona görə ki, bu dövrdə milli özünüdərketmənin təzahürü güclüdür. Eyni zamanda, bu dövrdə şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri yazıya alınır, aydın və asan doğma ana dilində ədəbi-bədii nümunələr yaranır, mədəniyyət nümunələri realist xarakter alır. Söhbət ondan gedir ki, bu dövrün şairi kimi Vaqifin üslubu özündən əvvəlki klassiklərin üslubundan fərqlənir. Məsələn, o, Füzulidən fərqli olaraq nikbinlik, şeirləri şux, dili isə hər bir kəsin başa düşəcəyi üslubdadır. Vaqifin dili öz dövrünün dil normalarını tam şəkildə əks etdirir. Ona görə də Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində “Vaqif dövrü”, “Vaqif mərhələsi” qəbul olunur. XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində milliləşmə nöqteyi-nəzərdən fərqlənir. Bu dövrdə dilin fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik quruluşunda gedən milliləşmə bir normaya çevrilir. Və bu normanın təzahür imkanları Vaqif yaradıcılığında bariz şəkildə özünü göstərir. Klassik üslubla folklor üslubunun dialektik vəhdəti yaranır. Bu hal milli ictimai təfəkkürdə baş verən yeniləşməni onun yaradıcılığında açıq şəkildə nümayiş etdirir. Hətta bununla da iş qurtarmır, folklor üslubu klassik üslubun dominantlığına qalib gəlir. Bunu Vaqif öz yaradıcılığında həyata keçirir. Bədii ədəbiyyatın qaynaqlarından biri folklor olduğu kimi, folklor üslubunu yüksəldən Vaqifin özü də özündən sonrakı ədəbi-bədii nümunələr üçün mənbə rolunu oynayır.
Özündən əvvəlki ədiblərlə özündən sonra gələnlər arasında körpü yaradan Vaqif
Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Vaqifin xüsusi bir mərhələ olduğunu xarakterizə etmək üçün dilimizin inkişaf yollarına diqqət yetirmək vacibdir. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarından sonra ədəbi dilimizin inkişafında XIII əsr xüsusi bir mərhələdir. Bu dövrdə Azərbaycan dili ərəb və fars dilləri ilə mübarizəyə qalxır, elm, ədəbiyyat dili kimi özünə yol açır. Dilimiz ərəb, fars dilləri ilə bərabər, o dövrün ədəbi dili kimi işlənir. Daha sonra Nəsimi kimi şairin yetişməsi ədəbi dilimizin inkişafında Nəsimi mərhələsinin mövcudluğunu ortaya qoyur. Mirzə İbrahimov yazır: “Bizcə, “Dədə Qorqud”dan sonra Azərbaycan dilinin inkişafındakı xüsusi mərhələni Nəsimi dövrü adlandırmaq olar. Nəsimi Azərbaycan dilini əsrinin qabaqcıl fikir və arzularını ifadə edən yüksək bir dil səviyyəsinə qaldırdı. Nəsimi dilimizi ideallar uğrunda mübarizə dilinə, təbliğat və təşviqat dilinə çevirdi. Nəsimi öz fəlsəfəsi və təfəkkürü ilə əlaqədar olaraq, dilimizin çərçivəsini xeyli genişləndirdi. Ona tamamilə yeni təşbehlər, ifadələr, fikirlər gətirdi. Bəzən Nəsimini anlamaq çətinliyi onun dilinin qəlizliyindən deyil, ifadə etdiyi fəlsəfi fikirləri dərk etmək üçün müəyyən tarixi, elmi, fəlsəfi hazırlığın yoxluğundan irəli gəlir”.
XVI əsrdə ədəbi mövqeyi daha da güclənən Azərbaycan dili səfəvilər dövlətinin rəsmi dövlət dili olmuşdur. Xalq dili ilə yazılı dil bir-birinə yaxınlaşaraq Şah İsmayıl Xətainin şeirlərini xalis Azərbaycan dilində yazmasına da rəvac vermişdir. Bu dövrdə xalq dili ilə yazılı dil bir-birinə o qədər yaxınlaşmışdır ki, Qurbaninin dili ilə Şah İsmayıl Xətainin dilini bir-birindən ayırmaq çətin olmuşdur. Belə bir bünövrə üzərində Füzuli yetişdi və o, Azərbaycan dilini Şərq xalqlarının heç biri ilə müqayisə olunmayacaq dərəcədə olan qəzəl dilinə çevirdi. Bundan sonra XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilində xəlqilik, sadəlik meyilləri gücləndi və dilimizin inkişafında Vaqif yaradıcılığı əsasında yeni bir mərhələ başlanmış oldu. Əhməd Cəfəroğlu bu mərhələnin başlanmasını doğuran üç cəhəti daha səciyyəvi hesab edir:
1) Milli dilin ədəbi yaradıcılıqda hakim mövqe tutması;
2) Xalq yaradıcılığının inkişafı və milli folklor janrının tam təşəkkülü;
3) Klassik üslubda olan şeirin folklorla qarşılıqlı təsiri zamanı keyfiyyət dəyişikliyinə uğraması.
Məhz bu qeyd olunanlar Vaqif yaradıcılığında dərin kök salmaqla yanaşı, nəticədə onun yaradıcılığı ilə həm ədəbi dilimizdə, həm də ədəbiyyat tariximizdə yeni bir mərhələ başlatdı. Bununla da Vaqif özündən əvvəl ədəbi dilimizin, ədəbiyyat tariximizin inkişafında rol oynamış ədiblərin ədəbi fəaliyyətini yeni bir yol açmaqla davam etdirdi. Ədib tərəfindən dilimizin və ədəbiyyatımızın inkişafında XIX əsr mərhələsinin yaranma təməli qoyuldu. Yəni o, özündən əvvəlki ədiblərlə özündən sonra gələnlər arasında körpü rolunu oynadı. Beləliklə, Vaqif özündən əvvəlki ədiblərin ədəbi fəaliyyətini milli zəmində yekunlaşdırdı və özündən sonra gələn ədiblərin (xüsusilə XIX əsr ədiblərinin) ədəbi fəaliyyətlərinin missiyasını müəyyənləşdirmiş oldu. Bu baxımdan XIX əsrdə Abbasqulu ağa Bakıxanovun, Mirzə Şəfi Vazeh və Mirzə Fətəli Axundovun milli ədəbiyyatı və dili inkişaf etdirmək missiyasını aktuallaşdırdı. Təsadüfi deyil ki, Əhməd Cəfəroğlu Abbasqulu ağa Bakıxanovu, Mirzə Şəfi Vazehi və Mirzə Fətəli Axundovu xarakterizə edərək yazır: “Abbasqulu ağa həqiqi Azərbaycan tarixçiliyini yaradarkən, Mirzə Fətəli həqiqi realizmin təməlini təşkil edən ictimai tənqidi ədəbiyyatı vücuda gətirmiş, Mirzə Şəfi isə Azərbaycan mədəniyyətinin ölkə xaricində yayılmasının bayraqdarı olmuşdur”.
Vaqif yaradıcılığı XVIII əsrdən sonrakı ədəbiyyatı yeni istiqamətə yönəldir
Vaqif, eyni zamanda, ədəbiyyatı ictimailəşdirmək missiyasını yerinə yetirmişdir. Ədəbiyyatın ictimailəşdirilməsi dedikdə, onun hər bir kəsin tələbatında olmasını nəzərdə tuturuq. Belə ki, Vaqifəqədərki ədəbiyyat hansısa bir təbəqənin, zümrənin başa düşəcəyi anlayacağı səviyyədə olduğundan onu hər bir kəs qəbul etmək iqtidarında deyildi. Ancaq o, ədəbiyyatı ictimailəşdirməklə onu hər bir kəsin anlayacağı, qəbul edəcəyi və başa düşəcəyi bir səviyyəyə gətirməyə nail oldu. Ona görə də dilimizin və ədəbiyyatımızın tarixində XVIII əsr mərhələsi dedikdə ilk növbədə Vaqif yada düşür. Onunla yanaşı, M.V.Vidadi, Q.Zakir də diqqət mərkəzində dayanır. Hər bir ədəbiyyatşünas bu dövrdən bəhs edərkən onların heç birindən heç cür yan keçə bilmir. Bu mənada, milli ədəbi dilimizin və milli ədəbiyyatımızın inkişaf tarixini müəyyənləşdirərkən Əhməd Cəfəroğlu belə bir bölgü aparır: 1) X əsrə qədərki dövr; 2) “Kitabi-Dədə Qorqud” mərhələsi; 3) XII əsr farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatı; 4) XIII-XIV əsrlər; 5) XV-XVI əsrlər; 6) XVII əsr; 7) XVIII əsr; 8) XIX əsr; 9) XX əsrin birinci rübü (sovet hakimiyyətinə qədər). Bu bölgünü davam etdirsək: 10) Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı; 11) Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı. O, XVIII əsr mərhələsində Vaqif şeirimizdə realist üslubun banisi, Zakir isə realist üslubun davamçısı və milli satirik ədəbiyyatın yaradıcısı kimi xarakterizə edir.
Beləliklə, Molla Pənah Vaqif ədəbiyyat tariximizdə XVIII əsrəqədərki ədəbiyyatın yaratdığı tilsimi sındıran və XVIII əsrdən sonrakı ədəbiyyatı yeni istiqamətə yönəldən bir şair kimi özünü təsdiq etdi.