1993-cü ilin yazında Azərbaycanda təkcə daxili siyasi böhran deyil, iqtisadi böhran da fəlakətli həddə çatmışdı. Hələ 1989-cu ildə başlanmış geriləmə sonrakı illərdə ölkə iqtisadiyyatı üçün təhlükəli xarakter almışdı. Bunun səbəbi təkcə obyektiv hallarla – SSRİ-nin dağılması, əvvəlki mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma sisteminin pozulması və mövcud iqtisadi əlaqələrin qırılması ilə bağlı deyildi.

Vahid AXUNDOV

Getdikcə genişlənən Qarabağ münaqişəsi, güclənməkdə və artıb vətəndaş müharibəsinə çevrilmək kimi real təhlükə doğuran daxili siyasi qarşıdurma, hakimiyyətdəkilərin səriştəsizliyi və dövləti idarə etmək qabiliyyətinin olmaması, bütün sahələrdə hökm sürən anarxiya və özbaşınalıq Azərbaycan iqtisadiyyatını iflic vəziyyətinə salmışdı. Həyatın bütün sahələrini bürüyən tənəzzül təhlükəli miqyas almışdı. Əgər 1989-1991-ci illərdə ümumi daxili məhsulun (ÜDM) həcmi hər il 5,7 faiz azalırdısa, sonrakı üç ildə bu göstəricinin aşağıdüşmə sürəti 3,8 dəfəyə çatmışdı! Sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının sürətlə tənəzzülü, ölkənin qızıl-valyuta ehtiyatlarının tükənməsi, inflyasiyanın ildə 1800-2000 faizə çatması nəticəsində əhalinin sosial vəziyyəti kəskin şəkildə pisləşirdi.

Ölkənin həyat qabiliyyəti üçün təhlükəli olan bütün bu prosesləri təkcə zəngin təcrübəyə və dünyada gedən prosesləri başa düşmək və qiymətləndirmək bacarığına deyil, həm də nəzərdə tutulan niyyətlərin hamısını həyata keçirmək üçün yenilməz iradəyə malik lider, rəbhər dayandıra bilərdi.

Beynəlxalq ekspertlərin etirafına görə, indi Azərbaycan iqtisadiyyatı dinamik inkişaf edən ölkədir. Bunu demək kifayətdir ki, başlıca iqtisadi göstərici olan ÜDM on ildə 21,2 faiz artaraq, 2002-ci ildə 29,6 trilyon manata çatmışdır. Lakin bundan heç də az inandırıcı olmayan başqa rəqəmlər də var.

Onlardan yalnız bir neçəsini misal gətirəcəyəm: Azərbaycanın valyuta ehtiyatı 50 dəfə artaraq, təxminən 1,5 milyard dollara çatmışdır, artıq neçə ildir inflyasiyanın illik artımı 2,5 faizi keçmir.

Bütün bu nailiyyətlərin əldə edilməsində Azərbaycan neftinin rolu çox böyükdür. 1994-cü ilin sentyabrında dünyanın aparıcı neft şirkətləri ilə əsrin müqaviləsinin imzalanması şelf yataqlarının geniş miqyasda işlənilməsinin bünövrəsini qoymuş və mühüm hadisəyə çevrilmişdir. Biz onu, haqlı olaraq, Azərbaycan üçün dönüş yaradan hadisə hesab edə bilərik. Lakin neft sektorunun ölkə iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyəti nə qədər böyük olsa da, bütün bu illər ərzində ardıcıl surətdə köklü islahatlar aparılmasaydı, bugünkü nəticələr, bəlkə də, belə sanballı olmazdı.

Azərbaycan iqtisadi islahatlara digər MDB ölkələrindən bir qədər sonra başlamışdır. Belə ki, əvvəlcə 1993-cü ilədək yaranmış kəskin geriliyi aradan qaldırmaq lazım idi. Sabitləşməyə sərf edilmiş sonrakı iki il təsəvvürə gəlməz dərəcədə ağır olmuşdur. Amma bu məcburi ləngimənin də öz üstünlüyü vardı. O, düşünüb-daşınmağa, başqalarının səhvlərini nəzərə almaqla, ölkənin uzunmüddətli iqtisadi inkişafının strategiyasını hazırlamağa imkan verdi. Odur ki, biz köklü dəyişikliklərə ancaq 1996-cı ildə başladıq və əvvəlcə başqalarından geri qalsaq da, tezliklə çoxlarını ötüb keçə bildik.

Ötən illərdə həyatın, əslində, bütün sahələrində köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Torpaq, bank, vergi islahatları aparıldı, xarici ticarət və valyuta tənzimlənməsi sərbəstləşdirildi, nəhayət, struktur dəyişikliklərinin əsas hissəsinə - özəlləşdirməyə başlandı. İndi ümumi daxili məhsulun təxminən 75 faizi özəl sektorun payına düşür.

Bu yeniliklərin bəzilərinin tətbiqində biz birinci olmuşuq və birinci olaraq qalırıq. İlk növbədə, söhbət torpağı kəndlilərin mülkiyyətinə verməyə imkan yaratmış aqrar islahatdan gedir. Nə demək olar, 1995-ci ildə qəbul edilmiş bu qərar heç də sadə bir qərar deyildi, onun həyata keçirilməsi də, təbii ki, çətinliklərsiz ötüşməmişdir. Lakin nəticələr də gözlənildiyindən xeyli yaxşı olmuşdur. Kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi, - onun artımı elə sonrakı, 1996-cı ildə qeydə alınmışdır, - cəmi dörd ildə 1,5 dəfə çoxalmışdır. Özü də, ötən 2002-ci il bir çox göstəricilər üzrə, o cümlədən əvvəllər Azərbaycana, əslində, tamamilə kənardan gətirilən taxıl və kartof istehsalı üzrə rekord nəticələr ili olmuşdur.

Əlbəttə, neft əvvəlkitək ölkənin başlıca sərvəti, neft hasilatı isə xalq təsərrüfatının xarici sərmayəçilər üçün daha cəlbedici əsas sahəsi olaraq qalır. Karbohidrogen xammalının birgə işlənilməsinə dair ötən illərdə 14 ölkənin 30 iri neft şirkəti ilə ümumi dəyəri 60 milyard dollar məbləğində uzunmüddətli müqavilələr imzalanmışdır. Lakin son 7 ildə ölkə iqtisadiyyatına qoyulmuş 9 milyard dollar xarici sərmayənin cəmi 5,7 milyardı neft sektorunun payına düşür. Onun qalan 3,3 milyard dolları, yəni 37 faizi getdikcə böyük maraq doğuran qeyri-neft sahələrinə yönəldilmişdir.

Lakin bunlar hələ hamısı deyildir. İndiyədək biz xarici sərmayələrdən danışdıq. Ancaq məsələ ondadır ki, yerli sahibkarlar da ildən-ilə iqtisadi proseslərə yaxından qoşulurlar. Onların kapital qoyuluşunun həcmi bu gün üçün 3 milyard dollar – 25 faiz təşkil edir! Bu rəqəmlər də çox şey deyir.

Dövlətin həyata keçirdiyi dəyişikliklərə inam var. Azərbaycanın 10 il əvvəl qədəm qoyduğu iqtisadi inkişaf yolu artıq dönməzdir.

Müəllif iqtisadi siyasət üzrə dövlət müşaviridir.