Ağdam, 17 aprel, Tahir Ağaməmmədov, AZƏRTAC

İlanlar insanların ən çox qorxduğu canlılardandır. Buna səbəb isə onların bəzi növlərinin öldürücü zəhərə malik olması, ilan sancması hadisələrinin ölümlə nəticələnməsidir. Əslində isə heç də ilanların hamısı zəhərli deyil, onların çoxu zərərsiz və faydalıdır.

AZƏRTAC-ın bölgə müxbiri ilanların aktivləşmə dövrünün başlanmasını nəzərə alıb mövzunu araşdırıb. Ömrünün 50 ildən çoxunu ilanlarla keçirən Ağdam rayon sakini Mirhəsən Abıyev ilanların həm təhlükəli, həm də çox faydalı canlılar olduğunu bildirib.

Mirhəsən Abıyev ilanlarla dostluğunun uşaq vaxtlarından başladığını deyib: “Uşaq vaxtlarımda insanların ilanlardan qorxmasını anlamırdım. 1969-cu ildə, 6 yaşım olanda bir gürzə ilanı tutub saxlayırdım. İlan pişiyi sancıb öldürdü. O zaman bildim ki, bu, zəhərlidir, insanlar ona görə ilanlardan qorxurlar. Buna baxmayaraq, o vaxtdan ilanlarla dostluq etməyə başladım”.

Həmsöhbətimiz hazırda evində iki gürzə, bir neçə zəhərsiz ilan, eləcə də əqrəb saxlayır: “Gördüyünüz bu ilanın 22 yaşı var. Bunu gətirəndə 4 yaşı olardı. 2005-ci ildən saxlayıram. Elə olub ki, yem verərkən səhvə yol vermişəm, əlim keçib ağzına. Amma zəhər dişini batırmayıb, çox etibarlıdır. Gürzə ani sıçrayışla dişini rəqibinə keçirə bilir. Mənim əlimi sancmamasına çox təəccüb elədim. 11-12 yaşlı ilan da var. Bundan başqa yarızəhərli və zəhərsiz ilan növləri, həmçinin əqrəb də saxlayıram”.

Söhbət zamanı məlum olur ki, hazırda ilanların qabıq dəyişmə dövrüdür. Ona görə görmə qabiliyyətləri zəifdir. Təxminən 15 günə isə cütləşmə dövrü başlayacaq. İyulun axırı-avqust ayları yumurtaqoyma dövrüdür.

İlanların növləri, onların xüsusiyyətləri haqqında da məlumat verən Mirhəsən Abıyev bildirib ki, Azərbaycanda ilanın 28 növü var. Onlardan 7-si zəhərli, 5-i yarızəhərli, qalanı zəhərsizdir. Suilanı, təlxələr tam zərərsizdir. Camaat arasında yeddiqardaş, qızıl ilan deyilən qırmızıqarın təlxədir. Bundan başqa sarıqarın təlxə, xaltalı təlxə, zeytuni təlxə növləri də var. Bunların içində ən geniş yayılanı qırmızıqarın təlxədir. Bu ilan tam zərərsizdir. Xırda gəmircilərlə, həşəratlarla qidalanır. İnsanlar arasında bu ilanla bağlı doğru olmayan fikirlər də var. Məsələn, deyirlər ki, qızıl ilan yeddi qardaş olur. Birini öldürdükdə digər qardaşlar hökmən onun qisasını alır. Əslində isə belə bir şey yoxdur.

Mirhəsən Abıyev zəhərli və zəhərsiz ilanları fərqləndirən xüsusiyyətlərdən da danışıb: “Zəhərsiz ilanların başı pulcuqsuz, quyruğu uzun olur. Gürzənin başı isə pulcuqlarla örtülüdür. Başının yuxarı hissəsində sağ və soldakı zəhər vəzləri var. Zəhər vəzlərindən zəhər kanallarla zəhər dişinə ötürülür.

Zəhərli və zəhərsiz ilanların digər fərqi baş quruluşlarında və gözlərindədir. Zəhərli ilanların başları üçkünc, burun dəliyi enli olur. Gözlərinin ortası qara qalın xətt kimi olur. Axşama doğru həmin xətt böyüyür. Zəhərsiz ilanların göz bəbəyi isə eyni vəziyyətdə yumru olur, dəyişmir.

Yarızəhərli ilanların zəhər dişi arxada olur. Təhlükə hiss etdikdə quyruğunu silkələyir. Bəzən deyirlər, ilan çönməsə vura bilmir. O deyim yarızəhərli ilanlara aiddir. Yarızəhərli ilanların zəhəri əsas qidaları olan kiçik canlılar üçün təsirlidir. İnsan və digər iri məməlilər üçün təsirsiz olduğundan dişləmirlər. Zəhərsiz ilanların zəhər dişi olmur. Gürzələrin zəhər dişi isə ağızın qabaq hissəsində yerləşir”.

İlanlar oktyabrın axırlarında qış yuxusuna gedirlər. Hər hansı bir dəliyə, bəzən tülkü yuvasına sığınırlar. Bir yuvaya 20 ilan da girə bilər. Aprel ayında, havanın temperaturu 25 dərəcəyə qalxanda oyanırlar. Bu zaman aqressiv olurlar. Bu dövr qabıqdəyişmə dövrü sayılır. Ardınca cütləşmə dövrü başlayır. Ən öldürücü vaxtları isə avqust ayıdır. Çünki ilanlar avqust ayına kimi qidalanır, zəhərini tam gücləndirirlər.

Zəhərsiz və yarızəhərli ilanların insan üçün heç bir qorxusu olmadığını deyən Mirhəsən Abıyev hətta zəhərli ilanlarla qarşılaşdıqda belə qorxmaq lazım olmadığını söyləyir: “İlanlar təbiətin bir parçasıdır. Onları öldürməklə təbiətə böyük ziyan vururuq. Azərbaycanda ən zəhərli ilan olan gürzələr insan məskənlərindən kənar qaçır. Gürzə ilə qarşılaşanda qorxmaq lazım deyil, uzaqlaşıb gedəcək. Əgər onu incidərsənsə, səni sancar. Gürzə ilə qəfil qabaq-qabağa gəldikdə, məsafə yaxındırsa, tərpənmək lazım deyil. O hiss edir ki, qarşısında düşmən var. Onun tərpənməyini gözləyir. Tərpəndikdə ona zərər vuracağını sanıb sancır. Gürzə ilə rastlaşdıqda dayanıb gözləmək lazımdır, özü uzaqlaşıb gedir”.