Şamaxı, 6 oktyabr, Adil Ağayev, AZƏRTAC

Azərbaycanda astronomiyaya maraq ta qədimdən olub. Qobustan gəmiqaya rəsmləri, eləcə də arxeoloji abidələr və qazıntılar zamanı üzə çıxarılan nümunələr də bunu təsdiqləyir. Təsadüfi deyildir ki, Marağa rəsədxanası və onun banisi Nəsrəddin Tusinin elmi nailiyyətləri dünya astronomiyasının inkişafında dərin iz buraxıb.

Müasir dövrdə isə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası öz tədqiqatları ilə dünya astronomiya elminə yeni-yeni töhfələr verməkdədir.

AZƏRTAC-ın müxbiri Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının yaranma tarixi, dünya astronomiya elminə verdiyi töhfələr və hazırda burada aparılan elmi tədqiqatların istiqamətləri barədə maraqlanıb. Rəsədxananın direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Namiq Cəlilova bildirib ki, Azərbaycanda astrofizika rəsədxanasının yaradılması məsələsi hələ 1927-ci ildə aktuallaşmışdı. Həmin il Leninqrad Astronomiya İnstitutunun ekspedisiyası Azərbaycana gəlib, bir sıra zonaların iqlimi və relyefi ilə tanış olub. Ekspedisiyanın məqsədi adıçəkilən institutun Azərbaycanda müşahidə məntəqəsinin yaradılması üçün müvafiq yer seçməsi idi. Bu ekspedisiya 1930-cu ilin iyul-avqust aylarında Xankəndi, Şuşa və Laçın rayonlarının astroiqlimi ilə tanış olmuşdu. Laçın rayonunun ərazisi qənaətbəxş hesab olunsa da, burada aydın gecələrin sayı kifayət qədər deyildi.

Müharibədən sonrakı dövrdə rəsədxana tikintisi üçün yer seçilməsi yenidən gündəmə gəldi, respublikanın ayrı-ayrı zonalarına ekspedisiyalar təşkil olundu. 1963-cü ildə gələcək rəsədxananın yeri tam dəqiqləşdirildi. Mütəxəssislərin yekdil qərarı ilə rəsədxana yaradılması üçün ən optimal məkan Şamaxı rayonunun Pirqulu dağı hesab olundu. Burada müşahidə üçün əlverişli aydın gecələrin sayı il ərzində 190-200-ə çatır. Beləliklə, Azərbaycanın tanınan alimləri Həsən Əliyevin və Yusif Məmmədəliyevin təşəbbüsü ilə Böyük Qafqaz dağının şimali-şərqində Bakıdan təqribən 150 kilometr məsafədə rəsədxana yaradılır.

Burada ilk teleskop 1957-ci ildə qurulmuş Xromosfer-Fotosfer Günəş teleskopu olub. Teleskopdan 35 ildən çox Günəşin patrul müşahidələri üçün istifadə edilib. 1981-ci ildən dahi azərbaycanlı astronom Nəsrəddin Tusinin adını daşıyan rəsədxanada sonrakı illərdə bir neçə əlavə teleskop da quraşdırılıb. 1998-ci ildə ŞAR-ın 2 metrlik teleskopunda ilk CCD kamera və eşelle-spektrometr qurulub və yeni sistemin köməyi ilə kompyuterləşdirilmiş müşahidələr aparılmasına başlanılıb. 1999-2000-ci illərdə keyfiyyətcə yeni işıqqəbuledici cihazlar quraşdırılıb, Üfüqi Günəş teleskopundakı spektroqrafın, 70 santimetrlik teleskopdakı fotometr və polyarimetrin, həmin teleskopda vaxtilə qurulan spektrofotometrin fəaliyyəti avtomatlaşdırılıb və kompyuterləşdirilib. Bununla da müşahidəçilərin fotolövhələrdən asılılığına qismən də olsa, son qoyulub.

Azərbaycanda astronomiyanın inkişafı beynəlxalq elmi strukturların diqqətindən də yayınmayıb, bunun nəticəsində 1970–2007-ci illərdə yeni tapılan asteroidlərə “ŞAR”, “Azərbaycan”, “Nizami”, “Сavid”, “Müslüm Maqomayev”, ”Tusi” adları verilib. Namiq Cəlilov qeyd edib ki, hazırda kiçik göy cisimlərinə və eləcə də planetlərin kraterlərinə verilən adların 12-si Azərbaycanla bağlıdır. Qısa ömür sürən azərbaycanlı müşahidəçi-astrofizik Nadir İbrahimov rəsədxanada apardığı müşahidələr nəticəsində planetlərin (Mars, Venera və Yupiterin İo peyki) öyrənilməsində böyük nailiyyətlər əldə edib. Mars planetinin böyük qarşıdurması zamanı (Yerlə Mars planeti arasında ən qısa məsafə) onun irimiqyaslı, çoxsaylı təsvirlərini alıb və planetin xəritəsini tərtib edib. O, Venera planetində ildırımların, Yupiterin İo peykində vulkanik proseslərin baş verməsini söyləyib. 1982-ci ilin oktyabrında Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının Yunanıstanın Patra şəhərində keçirilən Baş Assambleyası Nadir İbrahimovun Mars planetinə dair araşdırmalarını yüksək qiymətləndirib, bu planetin səthindəki kraterlərdən birinə onun adını verib. İndi Marsda Kopernik, Kepler, Keldış, Jül Vern kraterləri ilə yanaşı, İbrahimov krateri də mövcuddur. Ayı və kosmik fəzanın öyrənilməsi məqsədilə 1973-cü ilin yanvar ayında buraxılan və sonradan yerlə əlaqəsi kəsilən “Luna-21” sovet avtomatik planetlərarası stansiyasının 2 metrlik teleskopda aparılan axtarışı nəticəsində stansiya ilə əlaqə bərpa olunub. Yerin yeganə təbii peyki olan Ayda kraterlərdən birinə görkəmli alim Nəsrəddin Tusinin adı verilib.

Sovetlər dönəmində Heydər Əliyevin rəsədxanaya olan diqqət və qayğısı indi onun layiqli davamçısı, Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilməkdədir. Ümumilikdə Azərbaycanda elmin inkişafına böyük qayğı göstərən Prezident İlham Əliyev Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının yenidən qurulması və maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması məqsədi ilə 2008-ci ilin sentyabrında və 2009-cu ilin iyulunda sərəncam və tapşırıqlar verib. Bu sərəncamlara əsasən Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının yaşayış bölməsi tamamilə yenilənib, əsas bina, teleskoplar yerləşən binalar təmir olunub, 2 metrlik teleskopun idarəetmə sistemi tam modernləşdirilib və avtomatlaşdırılıb, müasir işıqqəbuledicilər alınıb, böyük həcmdə abadlıq işləri aparılıb.

Direktor bildirib ki, rəsədxanada astronomik güzgülərin səthinin alüminiumlaşdırılması üçün B-240 vakuum qurğusu bərpa olunub, 2013-cü ildə ilk dəfə olaraq güzgülərin alüminiumlaşdırılması prosesi yerli mütəxəssislər tərəfindən aparılıb. Uzun illər ərzində 2 metrlik teleskopun spektroqrafı kiçik aperturaya və aşağı ayırdetməyə malik idi. Bu isə alınan ulduz spektrlərinin keyfiyyətinə təsir edir və həll olunan məsələlərdə beynəlxalq səviyyəyə çıxmağa imkan vermirdi. 2015-ci ildə həmin teleskopun Kasseqren fokusu üçün optik lifli eşelle spektroqrafın quraşdırılması başa çatdırılıb və indi həmin cihaz vasitəsilə dünya standartlarına uyğun müşahidə materiallarının alınıb işlənməsi davam etdirilir.

Hazırda Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında elmi tədqiqatlar əsasən “Səma cisimlərinin dinamikası və fizikası” istiqamətinə daxil olan iki problem üzrə aparılır. Birincisi, ulduz və dumanlıqlarda baş verən fiziki dəyişkənliklərin kompleks tədqiqi, ikincisi isə Günəş fizikası, Günəş sistemi cisimlərinin fizika və dinamikası. Bunlardan başqa, nəzəri astrofizika, kosmologiya, radioastronomiya, yüksəktezlikli radio siqnallarının ionosfer ssintilyasiyaları və onların müxtəlif kosmik hava faktorlarından (Günəş fəallığı, maqnit fırtınaları və sair) asılılığı, astronomiyanın tarixi və sair üzrə tədqiqatlar da aparılır. Aparılan tədqiqat işləri isə beynəlxalq tədbirlərdə təqdir olunur.