SİYASƏT
Siyasi ekspert: Vətən müharibəsi tarixdə çox nadir rast gəlinən ədalətli müharibələrdən biridir
Bakı, 29 sentyabr, AZƏRTAC
Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın 44 günlük müharibədə qazandığı Qələbə təkcə Vətən müharibəsi kimi bizim tarixə deyil, həmçinin “ədalətli müharibə” kimi dünya tarixinə, politologiyasına və hüquq elminə daxil olub. Müasir ədalətli müharibə nəzəriyyəsinin banisi Maykl Voltser müharibəni o halda ədalətli sayır ki, o, “jus in bellum” və “jus ad bellum” prinsiplərinə cavab vermiş olsun. “Jus ad bellum” dövlətin müharibə başlamazdan qabaq cavab verməli olduğu meyarları təcəssüm etdirir. Buraya “ədalətli vəzifə”, “qanuni hakimiyyət”, “xoş niyyətlər”, “müvafiqlik”, “qələbə əldə etmək üçün real şanslar” və “son vasitə” kimi meyarlar daxildir. “Jus in bellum” isə dövlətin müharibə zamanı davranışını müəyyən edən anlayış olub, “mütənasiblik” və “fərqlənmə” kimi iki prinsipi özündə birləşdirir.
Bəşər tarixində ədalətli müharibəyə nümunələr tapmaq olduqca çətindir. Bir kitabxana böyüklüyündə olan dünya müharibələri tarixindən yalnız bir dəftər həcmində ədalətli müharibə tələblərinə cavab verən nümunələr seçib, ayırmaq mümkündür. Fəxrlə demək olar ki, bizim Vətən müharibəmiz çox nadir olan belə ədalətli müharibələrdən biri oldu. Lakin heç bir tezisi onun lazımi əsaslandırması olmadan, hökm kimi ortaya qoymaq olmaz. İkinci Qarabağ müharibəsinin niyə ədalətli müharibə olmasını müəyyən etmək üçün yuxarıda adları çəkilən prinsiplərin Vətən müharibəsində özünü necə büruzə verməsini araşdırmaq lazımdır.
Bunu AZƏRTAC-a açıqlamasında siyasi ekspert Elşən Məcidov söyləyib.
E.Məcidov dövlətin müharibə başlamazdan qabaq cavab verməli olduğu kriteriyaları haqqında məlumat verərək deyib: “Ədalətli vəzifə. M.Voltserə görə ədalətli müharibə, ilk növbədə, ədalətli motivlərlə əsaslanmalı və mənəvi cəhətdən haqlı məqsəd naminə başlanmalıdır. Buna özünümüdafiə və ya müvafiq sazişlərə uyğun olaraq təcavüz qurbanına kömək nümunə ola bilər. Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsində iştirakı birbaşa və dolayısı ilə özünümüdafiə vəzifəsinə söykənirdi. Rəsmi olaraq Azərbaycanın hərbi əməliyyatlara başlaması Ermənistanın iyul və avqust aylarında hərbi təxribatlarının ardınca sentyabrda hərbi və mülki obyektlərimizə hücum etməsi ilə şərtlənib. Yəni, Azərbaycan özünümüdafiə məqsədilə əks-hücum əməliyyatı keçirib.
Qanuni hakimiyyət. M.Voltserin bu meyarına görə müharibəni ancaq qanuni hakimiyyət sanksiyalaşdıra bilər. Azərbaycan faktiki olaraq Ermənistanla müharibə aparsa da, qarşı tərəfin rəsmi versiyasına əsasən, müharibə “Dağlıq Qarabağ respublikası” adlandırılan qondarma separatçı qurum ilə Azərbaycan arasında baş verib. Ermənistan isə bu müharibədə qondarma qurumun təhlükəsizliyinin zamini qismində dolayısı yolla iştirak edib. Separatçı rejimin müstəqilliyinin Ermənistan da daxil olmaqla, heç bir dövlət tərəfindən tanınmaması həmin rejimi legitimlik və leqallıqdan məhrum edərək onun və Ermənistanın qatıldığı müharibəni ədalətsiz edir. Bunun tam əksinə olaraq, Azərbaycanın müharibədə iştirakını Ali Baş Komandan, Prezident sanksiyalaşdırıb. Müharibənin başlanmasını yalnız qanuni hakimiyyət sanksiyalaşdıra bilərsə, məntiqi olaraq ədalətli müharibə nəzəriyyəsinə əsasən onun yekunlaşmasını da müstəsna olaraq tərəflərin ali baş komandanları sanksiyalaşdırmalıdırlar. Bu məqama müharibə zamanı verdiyi müsahibələrdə dövlətimizin başçısı bir neçə dəfə diqqət çəkib: “...əgər Paşinyan şəxsən özü, xarici işlər naziri deyil, şəxsən özü desə ki, Ermənistan Ağdamdan, Kəlbəcərdən, Laçından, boşaltmalı olduqları 3 qalan rayondan qoşunlarını çıxarır və bizə vaxt cədvəli versə, biz dərhal dayanarıq. ... Əgər biz görsək ki, erməni tərəfi deyir: bəli, biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyırıq, ikincisi, biz baza prinsiplərinə sadiqik, üçüncüsü, biz işğal edilmiş ərazilərdən öz qoşunlarımızı çıxarmağa razıyıq. ...indiki halda birinci dərəcəli məsələ Ermənistan və Azərbaycan rəhbərliklərinin siyasi iradəsidir. Bizim tərəfdən bu iradə var. Mən bu gün öz mövqeyimizi bir daha təsdiq edirəm”.
Xoş niyyətlər. Növbəti prinsip müharibənin müəyyən edilmiş ədalətli məqsədə uyğun olaraq həyata keçirilməsini və “xoş və düzgün niyyətləri” ifadə etməsini tələb edir. Ədalətli müharibə əvvəlki vəziyyətin bərpa edilməsi ilə yekunlaşmalıdır. M.Voltserə görə buna bariz nümunə müharibənin işğalçının məğlub olması, hücumun dəf edilməsi, əvvəlki sərhədlərin bərpa edilməsi və qurbana layiq olan təzminatın ödənilməsi ilə yekunlaşmasıdır. Azərbaycanın xoş və düzgün niyyətlərə malik olması bir neçə amillə şərtlənir. İlk növbədə, qeyd edək ki, 30 il ərzində bizə qarşı törədilən müharibə cinayətlərinə baxmayaraq, Azərbaycan daim Qarabağın erməni icması ilə vahid dövlət çərçivəsində, Ermənistanın özü ilə isə mehriban qonşu kimi dinc birgəyaşayışa nail olmağa çalışırdı. Buna Prezidentin müharibə zamanı verdiyi müsahibələrdə dəfələrlə şahid olmaq olar: “Bir Prezident kimi, mən bu gün deyirəm və dəfələrlə demişəm ki, biz yanaşı yaşamaq istəyirik. Biz ərazilərimizi işğal etmiş bu cinayətkar dəstələrdən torpaqları azad etdikdən sonra Dağlıq Qarabağdakı ermənilər qat-qat yaxşı yaşayacaqlar. ...Biz ermənilərə qarşı etnik təmizləmə aparmamışıq və bunu indi də etməyi planlaşdırmırıq. Çünki mən demişəm ki, biz birlikdə yaşamalıyıq. Bu, asan olmayacaq. Lakin biz öyrənməliyik. ...Biz Qarabağ regionunun... ...gələcəyini həm oraya qayıtmalı olan azərbaycanlıların, həm də hazırda orada yaşayan ermənilərin dinc yanaşı yaşayacaqları firavanlaşan, dinc bir ərazi kimi görürük. Beləliklə, biz orada yaşayan ermənilər və oraya qayıdacaq azərbaycanlılar üçün daha yaxşı həyat təmin edə bilərik. Mən əminəm ki, iki millət, iki xalq barışacaq”.
Müvafiqlik. Bu prinsipə əsasən, nəzərdə tutulan müharibə yükü müharibənin məqsədlərinə adekvat olmalıdır. Azərbaycan İkinci Qarabağ müharibəsində hər hansı siyasi ambisiyalar və ya həyati vacib olmayan maraqlar naminə iştirak etməyib. Azərbaycanın müharibədə iştirakının əsas məqsədləri Ermənistanı BMT Təhlükəsizlik Şurası qətnamələrini icra etməyə məcbur etmək, onun danışıqlar masasında səmimi olmasına nail olmaq, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlər çərçivəsində ərazi bütövlüyünü tanımasına, Qarabağda erməni və Azərbaycan icmalarının dinc birgə yaşayışına nail olmaq idi. Azərbaycan qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün adekvat vasitələr seçib. Müharibə faktiki olaraq Ermənistan ilə aparılsa da, Azərbaycan Ermənistanın ərazi bütövlüyünü pozmayıb, onun ərazisində hərbi və mülki obyektləri hədəfə almayıb.
Son vasitə. Ədalətli müharibə konsepsiyasının bu prinsipi müharibəyə bütün digər vasitələr tükəndiyi və yarasız olduğu zaman ən son vasitə kimi müraciət etməyi özündə ehtiva edir. Azərbaycan 30 il ərzində münaqişəni dinc yolla həll etmək üçün bütün mümkün vasitələrə əl atmışdı. Azərbaycan münaqişənin danışıqlar, vasitəçilik, arbitraj, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi, beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə həll etməyə çalışsa da, Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi dinc vasitələri tükəndirdi. Azərbaycan Ermənistana Skandinaviyada Aland modeli, İtaliyada Cənubi Tirol nümunəsində yüksək muxtariyyət əsasında tənzimlənmə təklif etsə də, Ermənistan Azərbaycanın və vasitəçilərin bütün beynəlxalq hüquqa uyğun təkliflərini rədd edib. N.Paşinyanın Dağlıq Qarabağın danışıqlara bərabər tərəf kimi qatılması, onun müstəqilliyinin tanınması və Ermənistana birləşdirilmə vacibliyi kimi bəyanatları təkcə Azərbaycan üçün yox, həmsədrlər üçün də qəbuledilməz idi. Azərbaycan genişmiqyaslı müharibəni qabaqlamaq üçün Ermənistan üzərində böyük nüfuza və təsir vasitələrinə malik Rusiya, ABŞ və Fransaya müraciət edib, onlardan Ermənistana sülhə məcbur etmək üçün təzyiq göstərmələrini xahiş etsə də, həmsədr ölkələr Ermənistana heç bir təzyiq göstərməyiblər. Kompromisə gəlincə, Azərbaycan tərəfi qarşılıqlı sürətdə ərazi bütövlüyünün tanınmasını kompromis qismində təklif etsə də, N.Paşinyan bir neçə dəfə Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilər üçün öz müqəddəratını təyinetmə tələb edib, heç bir kompromisə getməyəcəyini elan etdi. Bütün bunlar Azərbaycanın son vasitə kimi güc metoduna müraciət etməsini qaçılmaz etdi.
Qələbə əldə etməyin real şansları. Bu prinsipə əsasən, hərbi əməliyyatlar qələbə qazanmağın real şansları olduğu zaman başlaya bilər, əks halda müharibə heyvani instinktlərin baş qaldırmasından artıq deyil. “Globalfirepower” portalının məlumatlarına əsasən, 2020-ci ildə Azərbaycanın hərbi büdcəsi Ermənistanın hərbi büdcəsindən təxminən iki dəfə, qızıl və valyuta ehtiyatları 3 dəfə çox idi. Xüsusilə qeyd edək ki, Azərbaycandan fərqli olaraq Ermənistanın qızıl və valyuta ehtiyatları bank rezervləri olub, azad sürətdə istifadə edilə bilməzdi. Azərbaycanın aktiv hərbi şəxsi heyəti 126 min ehtiyat qüvvələri isə 300 min nəfərə bərabər idi. Hər il Azərbaycanda 151 min 270 nəfər hərbi xidmət müddətinə uyğun yaş dövrünə çatır. 2020-ci ildə ölkə üzrə əlinə silah ala bilənlərin, işçi qüvvəsinin sayı da Ermənistandakından bir neçə dəfə çox idi. Başqa sözlə desək, Azərbaycan əks-hücum əməliyyatlarına başlayanda, Ermənistanı qısa zamanda məğlub edib, atəşkəs əldə biləcəyini dəqiq bilirdi.
Mütənasiblik. Azərbaycanın bu müharibədə iştirakı hücum yox, müdafiə məqsədilə edilən əks-hücum əməliyyatı ilə şərtlənib. Bundan başqa, müharibənin 44 gün ərzində davam etməsi və daha tez yekunlaşmamasının yeganə səbəbkarı Ermənistan rəhbərliyinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dair beynəlxalq hüquq ilə diktə olunan tələbləri icra etməməsidir. Bunu dövlətimizin başçısının İkinci Qarabağ müharibəsinin Aprel döyüşləri ilə müqayisəsində xüsusilə müşahidə etmək olar: “Ermənistanın işğal olunmuş bəzi torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi zamanı başladığı təxribata qarşı 2016-cı ildə istifadə olunmuşdur. Lakin o toqquşma Ermənistan dayandığına görə bir neçə gün davam etdi. Onlar bu dəfə də dayansaydılar, biz də dayanardıq. Lakin onlar dayanmadılar. Onlar bizə böyük ziyan vurmaq istəyirdilər. Onlar təmas xəttindən çox uzaqda yerləşən şəhərlərə raket atmağa başladılar və bizim mülki şəxslər arasında çoxlu qurbanlarımız var - bu vaxtadək 69 nəfər. Odur ki, biz özümüzü, xalqımızı müdafiə etməli və cavab verməli idik. Bizim cavabımız sərt idi, amma onlar buna layiq idilər”. Müharibə zamanı Azərbaycan yalnız mülki şəxslər və hərbçilərin həyatına təhlükə olan hədəfləri vururdu. Azərbaycanın bir neçə dəfə, xüsusilə iyul təxribatı zamanı döyüş əməliyyatlarını Ermənistan ərazisinə keçirmək imkanı olsa da, heç bir dövlətin ərazisinə iddialı olmadığına görə yalnız Qarabağ ərazisində aparılıb.
Fərqlənmə. Müharibədə ədalətli davranışın ikinci prinsipinə əsasən, mülki əhali toxunulmazlıq hüququna malik olmalı və döyüşçü ilə qeyri-döyüşçülər arasında fərqlənmə prinsipi gözlənilməlidir. Bu prinsipin hüquqi əsası, BMT Baş Assambleyasının 1968-ci il 19 dekabr tarixli 2244 (XXIII) saylı “Silahlı münaqişələr dövründə insan haqlarına hörmət” adlı qətnaməsindən qaynaqlanır.
M.Voltserin özü elektrik xətlərinin və su təchizatının hədəfə alınması səbəbindən ABŞ-ın 1991-ci ildə İraqı bombalamasını ədalətli müharibə standartlarına uyğun saymırdı. Eynilə, Ermənistanın Mingəçevir su anbarı istiqamətində raket atması, Gəncə, Tərtər və Bərdə kimi mülki şəhərləri dağıtması onların ədalətsiz müharibə apardığının göstəricisidir. Ermənistandan fərqli olaraq, Azərbaycan mülki obyektləri hədəfə almayıb. Qarabağ şəhərlərinə atılan artilleriya və raket zərbələri həmin məkanlarda hərbi obyektlərin olması ilə şərtləndirilirdi. Qeyd edək ki, Xankəndi və digər şəhərlərdə hərbi obyektləri hədəfə alan ordumuz bunu gerçəkləşdirmək və ətrafdakı mülki obyektlərə mümkün qədər zərər yetirməmək üçün dəqiq silahlara üstünlük verirdi. Azərbaycan Prezidenti bütün bunları İspaniyanın EFE informasiya agentliyinə müsahibəsi zamanı təsdiqləmişdi: “Biz qadağan olunmuş silahlardan istifadə etmirik. Bizim ərazi bütövlüyümüzü bərpa etmək üçün kifayət qədər sursatımız var. Bu, birincisi. İkincisi, biz mülki şəxslərə hücum etmirik. Oktyabrın 10-dan sonra Dağlıq Qarabağdakı şəhərlərə hücum etmirik. Ondan əvvəl, bəli, bunu qəbul edirik. Lakin bu, ona görə oldu ki, Ermənistan ordusunun hərbi hissələrinin və infrastrukturunun çoxu Dağlıq Qarabağın dırnaqarası “paytaxtı” olan Xankəndidə cəmləşmişdi”.
Yuxarıda gətirilən faktlar İkinci Qarabağ müharibəsinin ədalətli müharibə olması haqqında tezisi tamamilə isbatlayır.