Martın 18-də Milli Elmlər Akademiyasında “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin aktual problemləri” mövzusunda beynəlxalq elmi-sessiyanın birinci iclası keçirilmişdir. 

Azərbaycan MEA-nın, Milli Arxiv İdarəsinin, Bakı Dövlət Universitetinin birgə təşkil etdikləri bu tədbirə tarixçi alimlər və mütəxəssislər, o cümlədən Türkiyə və Böyük Britaniya alimləri, ali təhsil ocaqlarının, xarici ölkələrin respublikamızdakı səfirliklərinin nümayəndələri dəvət olunmuşdular.

Sessiyanı giriş sözü ilə Azərbaycan MEA-nın prezidenti akademik Mahmud Kərimov açmışdır. O qeyd etmişdir, bu il mayın 28-də XX əsr Azərbaycan milli dövlətçilik tarixində xüsusi yer tutan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 85 ili tamam olur. 1918-ci il mayın 28-də Zaqafqaziya seymində Azərbaycanı təmsil edən deputatlar - Həsən bəy Ağayev, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Usubbəyov, Rəhim bəy Vəkilov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Xosrov Paşa bəy Sultanov və digərləri bir gün əvvəl təşkil etdikləri Azərbaycan Milli Şurası adından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığını elan etdilər. Bu, bütün Şərq xalqları tarixində dövlətçilik göstəricilərinə və prinsiplərinə görə Avropanın şərqində yaranan ilk parlamentli demokratik respublika idi və təəssüf ki, cəmi 23 ay yaşadı.

Natiq bildirmişdir ki, ölkəmizin tarixinin bu qısa, lakin şərəfli səhifəsinin genişmiqyaslı tədqiqinə yalnız XX əsrin sonunda – Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra başlamaq mümkün olmuşdur. Bu işdə Azərbaycan MEA-nın tarix, şərqşünaslıq, ədəbiyyat, fəlsəfə və siyasi-hüquqi tədqiqatlar, dilçilik institutlarının, Azərbaycan Tarixi Muzeyi, Bakı Dövlət Universiteti, Dövlət İdarəçilik Akademiyası alimlərinin əməyi xüsusi qeyd edilməlidir. Onlar ötən son 12 il ərzində Xalq Cümhuriyyətinin tarixinin araşdırılması sahəsində çox iş görmüşlər. 1998-ci il yanvarın 30-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının 80 illiyinin qeyd olunması haqqında xüsusi Fərman vermişdir. Bu tarixi sənəddə Cümhuriyyət tarixinin tədqiqi xüsusi olaraq qeyd olunmuş və həmin vəzifənin icrası Azərbaycan MEA-ya tapşırılmışdır. Akademiyanın rəyasət heyəti Fərmana uyğun olaraq qəbul etdiyi qərarda bu vəzifənin yerinə yetirilməsini Tarix İnstitutuna həvalə etmişdir. İnstitut həmin işin öhdəsindən şərəflə gəlmiş, Azərbaycan və rus dillərində “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” adlı fundamental monoqrafiya hazırlayıb nəşr etdirmişdir. Elə həmin il Milli Arxiv İdarəsi Cümhuriyyətin 23 aylıq fəaliyyətini əks etdirən yeddi cildlik, Azərbaycan Tarixi Muzeyi isə bircildlik sənədlər toplularını oxuculara təqdim etdilər. Bundan əlavə, Xalq Cümhuriyyətinin tarixi “Azərbaycan tarixi”nin beşinci cildində də geniş əksini tapmışdır. Xalq Cümhuriyyətinin tarixinin araşdırılması sahəsində iş indi də davam edir.

M.Kərimov bir fikri xüsusi vuruğulamışdır ki, ölkəmizdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixini tədqiq edərkən bəzən populist xarakterli mülahizə və fikirlərə də rast gəlmək olur. Bəzi mətbuat orqanlarında tarixi həqiqətlərə uyğun olmayan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması məsələsinə qeyri-obyektiv, qeyri-elmi münasibətlə səciyyələnən yazılar da dərc edilir. Bu isə tarixi saxtalaşdırmaqdan başqa bir şey deyildir. Elə buna görə də cəmiyyətimizdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi haqqında həqiqətlərə aydınlıq gətirmək, yanlış fikirlərin yayılmasının və ondan siyasi məqsədlərlə istifadənin qarşısını almaq üçün belə bir beynəlxalq elmi-praktik sessiyanı keçirmək məqsədəuyğun sayılmışdır.

Sonra Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin rəisi, tarix elmləri namizədi Ataxan Paşayev “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi ilk mənbələrdə” mövzusunda məruzə etmişdir.

O demişdir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi, əsasən, üç ilkin mənbəyə istinad edilərək öyrənilir: 1. Dövlət arxivləri – bu, Cümhuriyyət tarixini öyrənmək üçün əsas və əvəzsiz mənbədir; 2. Cümhuriyyət dövrünə aid mətbuat və nəşriyyat materialları; 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra xaricə mühacirət etmiş xadimlərin özləri ilə apardıqları sənəd və materiallar, habelə onların xaricdəki fəaliyyətləri nəticəsində yaranmış sənəd və materiallar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixini öyrənmək üçün sovet hakimiyyətinin ilk illərində Cümhuriyyət hökumətinin fəaliyyətinə dair sənəd və materialları əsasında yazılmış bir çox mətbu materiallardan da ilk məxəs kimi istifadə etmək olar.

Dövlət arxivlərində mühafizə olunan əsas mənbələr, ilk növbədə, Cümhuriyyət dövründə fəaliyyət göstərmiş dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanlarının, müxtəlif dövlət idarə, təşkilat və müəssisələrinin, ictimai-siyasi təşkilatların fəaliyyətləri nəticəsində yaranmış sənədlərdir. Bu sənədlər, əsasən, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivində və qismən də respublika Dövlət Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Arxivində mühafizə olunur. Təəssüf ki, Xalq Cümhuriyyəti dövrünə aid sənədlər tam şəkildə qorunub saxlanılaraq bizə gəlib çatmamışdır. Lakin arxivlərimizdə qorunaraq bu günə qədər saxlanan sənəd və materiallar Cümhuriyyət tarixinin tam mənzərəsini əks etdirmirsə də, onun fəaliyyəti haqqında kifayət qədər məlumat verir.

Respublikamızın dövlət arxivlərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü tarixinə aid qanunvericilik, dövlət hakimiyyəti və idarəçilik orqanlarının, ordu quruculuğu, hüquq-mühafizə, təhlükəsizlik orqanlarının, habelə ictimai təminat, təhsil, mədəniyyət və digər məsələlərlə məşğul olmuş nazirlik, idarə və təşkilatların fəaliyyəti nəticəsində yaranmış 25 minə yaxın iş qorunub saxlanılır.

Məruzəçi xüsusi vurğulamışdır ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin fəaliyyətinin ən qaranlıq məqamlarından biri onun Gəncə dövrüdür. Bu dövrə aid çox az sənəd qalmışdır və onlarda verilən məlumatlar da ziddiyətlidir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyət dövrünə aid nisbətən yaxşı vəziyyətdə qorunub saxlanılaraq bizə çatmış sənədlər parlamentin arxividir.

İlk mənbəllərdən biri də Cümhuriyyətin tarixində Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edildiyi vaxtdan, 1918-ci il may ayının 28-dən onun süqutuna -1920-ci il aprel ayının 27-dək fasiləsiz fəaliyyət göstərmiş Nazirlər Şurası mərkəzi aparatının sənədləri ola bilərdi. 1919-cu ilin yayında Azərbaycana qarşı Denikin ordularının hücumu gözlənildiyi bir vaxtda - iyun ayının 9-da Cümhuriyyət hökumətinin tərkibində yaradılmış “Dövlət Müdafiə Komitəsi”nin də sənədləri buraya daxil idi. Çox təəssüf ki, həmin sənədlər hansısa bir xain, xəbis qüvvə tərəfindən bilərəkdən və ya bilməyərəkdən tamamilə məhv edilmişdir. Bu günə qədər dövlət arxivlərində bu qurumun özünün heç bir işi qorunub saxlanmamışdır.

Cümhuriyyətin tarixini öyrənmək üçün 1920-ci ilin aprelində onun süqutundan sonra xaricə mühacirət etmiş xadimlərin özləri ilə apardıqları, onların xaricdəki fəaliyyətləri nəticəsində yaranmış sənəd və materiallar da əsas mənbə kimi istifadə oluna bilər. Həmin sənəd və materiallar Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətidir və onlar gələcəkdə Azərbaycana qaytarılmalıdır.

Bakı Dövlət Universitetinin mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq kafedrasının müdiri, tarix elmləri namizədi Anar İsgəndərovun “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixşünaslığı” mövzusunda məruzəsi də maraqla dinlənilmişdir. O demişdir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə həsr olunmuş əsərləri tarixşünaslıq baxımından təhlil etmək, bu dövrün qərəzli şəkildə, bilə-bilə təhrif edilmiş siyasi hadisələrinin obyektiv elmi mənzərəsini yaratmaq işi uzun müddət kölgədə qalmışdır. Çünki ayrı-ayrı dövrlərdə Cümhuriyyət mövzusuna həsr edilmiş əsərlər, ideoloji mövqedən asılı olaraq, bir-birinə daban-dabana zidd iki konsepsiyanın yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Birinci konsepsiyanı əks etdirən əsərlər Cümhuriyyətin fəaliyyəti dövründə yazılmışdır. Bu konsepsiyanın ideoloqları 1920-ci ilin aprelindən sonra mübarizəni mühacirətdə davam etdirmişlər.

İkinci konsepsiya 1920-ci il aprel işğalından sonra formalaşmağa başlamışdır.

XX əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısından başlayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinin tədqiqi ilə bağlı 3 istiqamət meydana gəldi. Birinci istiqaməti təmsil edənlərin vaxtilə yazdıqları ilə bağlı mətbuatdakı yeni çıxışları bir növ etiraf xarakteri daşıyırdı. Tarixçilərin bu qrupu əvvəlki yazılarından nəinki imtina etdilər, hətta bu problemi keçmişdəkindən fərqli şəkildə tədqiq etməyə başladı. Bu tip yazılar oxucu tərəfindən müsbət qarşılanmadı. İkinci istiqamətin tərəfdarları ucuz şöhrət xatirinə, heç bir elmi mənbəyə əsaslanmadan, populist xarakterli məqalələrlə onsuz da bol olan və faktsız materiala ehtiyac duyan qəzetlərdə çıxış etməyə başladılar. Bu tip məqalələr problemin həllinə nəinki kömək etmədi, əksinə, oxucunu çətin vəziyyətdə qoydu. Nəhayət, üçüncü istiqamətin tərafdarları 1917-1920-ci illər problemini faktik materiallar əsasında tədqiq etməyə başladılar.

Sonra məruzələr ətrafında çıxışlar olmuşdur.

Türkiyənin Azərbaycandakı səfiri Əhməd Ünal Çeviköz çıxışında qeyd etmişdir ki, bu il həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin yubileyidir-onun 80 yaşı tamam olur. Bugünkü sessiya Azərbayacn Cümhuriyyəti tarixinin zənginliyini bir daha açıb göstərdi. Bu il hər iki qardaş xalq ortaq taleyini bayram edir. Türkiyə və Azərbaycan müstəqilliyini çox çətin, qanı bahasına qazanmışdır. Bunu hamımızın ziyarətgahına çevrilmiş şəhidlər xiyabanları sübut edir. Bakıdakı Şəhidlər xiyabanında Türkiyə və Azərbaycan şəhidləri yanaşı uyuyurlar. Səfir bildirmişdir ki, Türkiyə Böyük Millət Məclisi mart ayının 18-ni Şəhidlər günü elan etmişdir.

Natiq ortaq tariximizin öyrənilməsində Azərbaycanda yaradılmış Atatürk Mərkəzinin rolunu xüsusi vurğulamışdır.

Böyük Britaniyanın ölkəmizdəki səfiri Endryu Taker sessiyanın əhəmiyyətini qeyd edərək demişdir ki, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanla Böyük Britaniyanın tarixi bir-biri ilə əlaqəli olmuşdur. Həmin əlaqələr bu gün də davam edir. Təəssüf ki, XX əsrin əvvəlləri kifayət qədər öyrənilməmişdir. Bu sessiya həmin boşluğun aradan qaldırılmasına təkan verəcəkdir. Təqdirəlayiq haldır ki, arxivdə olan materiallar hamı üçün açıqlandı. Tarixin diqqətlə öyrənilməsi çox vacib məsələdir. Sovet tarixçiləri əsrin əvvəlində İngiltərənin Qafqazda olmasını 26 Bakı komissarı ilə əlaqələndirərək, ictimai fikri yanlış istiqamətə yönəltmişlər. Belə bir fikir formalaşdırılmışdır ki, Böyük Britaniyaya etimad göstərmək olmaz. Təəssüf ki, həmin dövr Böyük Britaniyanın özündə də dərindən tədqiq edilməmişdir.

Beynəlxalq elmi sessiyanın iclasları bu ilin may ayınadək davam edəcəkdir. Növbəti-ikinci iclas mart ayının 24-də olacaqdır.