Bakı, 13 yanvar, AZƏRTAC

Azərbaycanın ərazi itkilərinin başlanğıcı əsasən Nadir şahın 1747-ci ildə sui-qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra mərkəzləşmiş dövlətin parçalanması və xanlıqların yaranması ilə qoyuldu. Bu proses I və II Rus-Qacar müharibələri nəticəsində çar Rusiyasının Şimali Azərbaycan xanlıqlarının ərazisini işğal etməsi ilə daha da gücləndi. Türkmənçay müqaviləsindən sonra, yəni 1828- 1908-ci illərdə 1 milyondan artıq erməninin Azərbaycanın tarixi torpaqlarına köçürülməsi müsəlman əhalisinin faciəsinə səbəb oldu. 1828-ci ildə I Nikolayın Türkmənçay müqaviləsini təsdiq edərək Rusiyaya birləşdirilmiş İrəvan, Naxçıvan xanlıqlarının və Ordubad mahalının ərazisində “erməni vilayəti”nin yaradılması barədə fərman verməsi indi Qərbi Azərbaycan adlandırdığımız ərazilərin itirilməsinin əsasını qoydu. Əgər “erməni vilayəti”ndə yəni İrəvan, Naxçıvan xanlıqları və Ordubad mahalında aparılan siyahıyaalmada 1828-ci ilin sonunda ərazidə 81 min 749 müsəlman və 25min 131 erməni qeydə alınmışdısa, sonradan yerli əhalinin zorla öz dədə-baba torpaqlarından mərhələ-mərhələ qovulması ilə bu ərazilər ermənilərin nəzarətinə keçdi. Yerli müsəlman əhalinin Qərbi Azərbaycan ərazisindən zorakılıqla çıxarılması və ərazilərin ermənilərə verilməsi prosesi 1828-1918-ci illərdə, 1918-ci il mart qırğınlarından sonrakı dövrdə, 1918-1920-ci, 1920-1930-cu, 1948-1953-cü və 1988-1991-ci illərdə baş verib.

Bu fikirləri AZƏRTAC-a açıqlamasında Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin İctimai fənlər kafedrasının müəllimi professor Məhərrəm Zülfüqarlı söyləyib. O bildirib ki, Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı 1918-1920-ci illərdə soyqırımı və 1930-1938-ci illərdə repressiya həyata keçirilməsinə baxmayaraq, Ermənistanın Türkiyə və İran sərhədləri, eləcə də Azərbaycan və Gürcüstan sərhədləri boyunca yenə də əsasən azərbaycanlılar yaşayırdılar. İrəvan şəhərinin ətraf rayonları ən münbit torpaqlar hesab edilirdi və həmin rayonlarda da azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdilər. Ermənistan rəhbərlərinin qarşısında duran başlıca vəzifə İrəvan ətrafında və Türkiyə ilə sərhəd boyu münbit torpaqlarda yaşayan azərbaycanlıları həmin ərazilərdən köçürmək idi. Ermənilər bu məqsədlərinə nail olmaq üçün İkinci Dünya müharibəsindən sonra xaricdə yaşayan ermənilərin yaşamaq üçün Ermənistana gəlmək istəməsi, lakin onları yerləşdirmək üçün yararlı torpaqların olmamasını bəhanə edərək SSRİ rəhbərliyinə dəfələrlə müraciət edib və nəhayət, öz məqsədlərinə nail olublar. Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan zorla çıxarılması ilə yanaşı, erməni quldurları həmin ərazilərdə olan qədim tarixi mədəniyyət abidələrini də məhv ediblər. Hazırda bu vandalizmi faktlarla sübut edən bir sıra əsərlər nəşr olunub. Əziz Ələkbərlinin 2006-cı ildə Azərbaycan və ingilis dillərində nəşr olunmuş 227 səhifəlik “Qərbi Azərbaycan abidələri” kitabında miladdan əvvəl IV-V minilliklərdən başlayaraq sonrakı tarixi dövrlərə aid ermənilər tərəfindən dağıdılmış və ya saxtalaşdırılaraq özününküləşdirilmiş abidələr haqqında geniş məlumat verilib. Əsərdə Qərbi Azərbaycan ərazisində olan eramızdan əvvəl V-Il minilliklərə aid Soyuqbulaq və Qarakilsə qayaüstü təsvirləri ilə Qobustan və Altaydakı qayaüstü təsvirlər arasındakı oxşarlıq, Nüvədi-Qarqadaşı yazıları ilə Orxon-Yenisey kitabələrinin dil və əlifba eyniliyi faktlarla sübut edilib. Qeyd edilib ki, Qərbi Azərbaycan ərazisində Abaran mahalı, Gərnibasar, Göyçə‎, Qırxbulaq mahalı, Loru mahalı‎, Şörəyel‎, Talin mahalı‎, Vedibasar‎, Zəngəzur, Zəngibasar və digər Azərbaycan abidələri erməni vandalizminə məruz qalıb. Tarixi faktlar sübut edir ki, XX əsrin əvvəllərində İrəvan quberniyasının ərazisində 310 məscid, tarixi memarlıq abidəsi mövcud olub. Sonradan bunlar yer üzündən silinib. İrəvan qalasındakı bütün tarixi abidələr, o cümlədən də Xan Sarayı və möhtəşəm Sərdar (Abbas Mirzə) məscidi məhv edilib. İrəvan qalasının tamamilə yer üzündən silinməsi isə XX əsrin 30-cu illərində, sovet hakimiyyəti illərində həyata keçirilib. Çar Rusiyası və sovet dövründə azərbaycanlıların dədə-baba yurdlarından zorakılıqla çıxarılması və soyqırımına məruz qalması haqqında sovet tarixşünaslığında heç bir məlumata rast gəlmək olmur. O dövrdə qoyulan qadağalar buna imkan verməyib. Bu tədqiqatların meydana çıxmasında Ulu Öndər Heydər Əliyevin “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında 1997-ci il 18 dekabr və “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” 1998-ci il 26 mart tarixli fərmanları mühüm rol oynayıb.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci il dekabrın 24-də Qərbi Azərbaycan İcmasının binasının açılışında bir qrup ziyalı ilə görüşündə qeyd edib ki, “Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər təsdiqləyir, tarixi xəritələr təsdiqləyir, bizim tariximiz təsdiqləyir. Əfsuslar olsun ki, ermənilər Qarabağdakı kimi, Qərbi Azərbaycanda da bizim bütün tarixi, dini abidələrimizi yerlə-yeksan ediblər, dağıdıblar, azərbaycanlıların tarixi irsini silmək istəyiblər, ancaq buna nail ola bilməyiblər. Çünki tarix var, sənədlər var, xəritələr var. Bu binada nümayiş etdirilən, XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edən xəritə bir daha onu göstərir ki, Qərbi Azərbaycan tarixi Azərbaycan diyarıdır, şəhərlərin, kəndlərin adları Azərbaycan mənşəlidir və biz yaxşı bilirik ki, indiki Ermənistan ərazisində tarix boyu Azərbaycan xalqı yaşayıb”.

“Azərbaycan Respublikası daim beynəlxalq hüquqa, dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşıb. Buna görə də dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra heç bir dövlətə tarixi ərazilərimizlə bağlı iddia irəli sürməmişik. Lakin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşmayan, separatizmə dəstək verən qara qüvvələrə öz yerini göstərmək üçün tarixi ərazilərimiz, o cümlədən Qərbi Azərbaycanla bağlı faktları dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırmağımız vacibdir. Bununla yanaşı, Qərbi Azərbaycan ərazisindən zorla çıxarılmış əhalinin dədə-baba yurdlarına geri qayıdışı və beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq təmin olunması da qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Regionda iqtisadi və hərbi gücünə görə lider olan qardaş Türkiyə Cümhuriyyəti kimi güclü müttəfiqi olan Azərbaycan Respublikası bu vəzifələri həyata keçirməyə qadirdir”, - deyə M.Zülfüqarlı bildirib.