Cümhuriyyət hökumətinin Paris sülh konfransının Ali Şurasına təqdim etdiyi memorandum Azərbaycanın o vaxtkı ərazisi, əhalisi, iqtisadi imkanları, təbii sərvətləri barədə real təsəvvür yaradırdı

Bakı, 6 aprel, AZƏRTAC

Bolşevik işğalına uğramayacağı təqdirdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təkcə Qafqazda deyil, bütün Yaxın Şərq regionunda rifah və stabillik adasına çevrilməsi üçün bütün imkanları var idi.  Tədqiqatçı-alim, səfir Vilayət Quliyev bu qənaətə Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransının Ali Şurası üçün hazırladığı memorandumda əks olunan statistik məlumatlara və rəqəmlərə istinadla gəlib. Azərbaycan Xalq

Vilayət Quliyev

Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinin sülh konfransının Ali Şurası üçün hazırladığı memorandumun iqtisadi blokuna daxil olan bölmələr və 1919-cu ilin dövlət büdcəsi ilə bağlı rəqəmlər

Azərbaycan Respublikasının ərazisi və əhalisinin sayı

Təqdim olunmuş memoranduma əlavədə ərazinin sahəsi, respublikanın sərhədləri və əhalisi haqqında dəqiq statistik məlumatlar verilib.

Ərazi

Memoranduma əlavə edilən xəritədən də göründüyü kimi, respublika hökumətinin tabeliyindəki ərazi şərqdə Xəzər dənizi, şimalda Dağıstan, Şimali Qafqaz və Gürcüstan, qərbdə Gürcüstan və Ermənistan, cənubda İranla həmsərhəddir.

Azərbaycan Respublikası hökumətinin həqiqi hakimiyyəti altındakı ərazi 83278,66 kvadratverst, yaxud 94137,38 kvadratkilometrdir. Bu, bütün Zaqafqaziyanın 217408 kvadratverst, yaxud 247376,15 kvadratkilometr olan ümumi ərazisinin 39 faizini təşkil edir.

Əgər hələlik Azərbaycan hakimiyyətinin yayılmadığı əraziləri də bura əlavə etsək, onda respublikanın ümumi ərazisi 132003,25 kvadratverst, yaxud 150184,88 kvadratkilometr olar ki, bu da bütün Zaqafqaziyanın ərazisinin 60 faizini təşkil edir.

Əhali

Azərbaycan Respublikası əhalisinin sayı yuxarıda göstərilən ərazilərə müvafiqdir. Əhalinin sayı haqqındakı məlumatlar Rusiya imperiyasının rəsmi statistikasından götürülüb. Bu məlumatlar, bir qayda olaraq, qeyri-dəqiqliyi ilə seçilir və bütünlükdə çox əvvəllər çap olunub.

Rusiyada əhalinin axırıncı siyahıya alınması 1897-ci ildə keçirilib. Təəssüf ki, biz də həmin siyahıyaalmanın nəticələrindən istifadə etməli oluruq, lakin daha dəqiq nəticələr əldə etmək üçün aradan keçən iyirmi il müddətində Azərbaycan əhalisinin sayını 25 faiz artırırıq. Əgər bütün Zaqafqaziya ərazisində hər iki cinsdən ibarət əhalinin sayını götürsək, burada 8 081 668 nəfərin yaşadığını görərik. Onların yarıdan çoxu Azərbaycanın payına düşür ki, bu da əhalimizin ümumi sayının 4 617 671 nəfərə çatdığını göstərir.

Həmin əhalinin 3 481 889 nəfəri azərbaycanlı-müsəlman, 795 312 nəfəri erməni, 26 585 nəfəri gürcü, 310 885 nəfəri başqa millətlərin (ruslar, almanlar, yəhudilər və s.) nümayəndələridir. Təfərrüatlı izahlarla müşayiət olunan statistik cədvəllər və xəritələr Zaqafqaziyanın, xüsusən də Azərbaycanın əhalisinin etnik baxımdan yerləşməsi və sayı haqqında aydın təsəvvür yaradacaqdır.

Lakin bu cədvəllərdə Rusiyanın rəsmi statistikası üçün səciyyəvi olan bir sıra qüsurlar da yox deyildir.

Azərbaycanın təbii sərvətləri

Azərbaycanın ərazisi təbii sərvətlərlə o dərəcədə zəngindir ki, əmin-amanlıq şəraitində gənc respublika dövlətini qurmağa və əhalisini öz məhsulları ilə tam şəkildə təmin etməyə qadirdir.

Neft

Dövlətin illik gəlirini təşkil edən sahələr içərisində Bakının neft istehsalı ilk yeri tutur. Azərbaycan paytaxtı öz nefti ilə bütün dünyada şöhrət qazanıb.

Neftli torpaqlarımızın ümumi sahəsi 1500 desyatindən çoxdur. İndiki neft sənayesi, sadəcə, mövcud mədənlərin istismarı nəticəsində hər il 550 milyon puddan 600 milyon puda qədər neft verir. Bu da Pensilvaniya və Limada çıxarılan neftin ümumi miqdarından 50 faiz çoxdur.

Həmin neftin mühüm hissəsi Azərbaycan dövlətinin ixtiyarında olan ərazilərdən hasil edilir. Neftli torpaqlar Bakı regionundan başqa, Şamaxı, Cavad bölgələrində də mövcuddur. Lakin burada neft istismarı müəyyən çətinliklərlə bağlı olduğundan həmin ərazilər hələlik dövlət ehtiyatı kimi toxunulmaz saxlanılmaqdadır. İstehsal olunan neftin 76 faizi dövlət torpaqlarından çıxarılır. Bakının yüzdən çox zavodunda 230 milyon puddan çox neft emal olunurdu. Hazır məhsulun 70 milyon pudu Mərkəzi Rusiyaya, qalan 160 milyon pudu isə Avropaya ixrac edilirdi. Avropaya ixrac olunan bütün neft məhsullarının üçdəbir hissəsi Bakının payına düşür.

Əgər biz bura neftdən alınan və əsas ixrac məhsullarını təşkil edən yüz milyon pudlarla digər məhsulları, habelə on milyonlarla pud alışqan mayeləri (benzin, benzolin, ağır neft, sürtkü yağları və s.) əlavə etsək, bu sahənin dövlət büdcəsi üçün nə qədər vacib və əhəmiyyətli olduğu aydınlaşar. Azərbaycan hökuməti tərəfindən neftdən alınan qeyri-müstəqim vergi 1919-cu ilin büdcəsində 125 milyon manat təşkil etmişdir.

Pambıq

Ölkə büdcəsindəki ikinci gəlir sahəsi Muğanda və başqa bölgələrdə becərilən, ümumi sahəsi 130 000 desyatinə çatan pambıq plantasiyalarıdır. Bu sahələrdən hər il 5 milyon puddan çox xam pambıq məhsulu toplanır.

İpəkçilik

Azərbaycanda qədim vaxtlardan geniş yayılmış ipək istehsalı indi 200 000 pud barama bəsləməyə imkan verir. Yüzdən çox ipəkçilik müəssisəsi həmin baramadan hər il 5–6 milyon rubl dəyərində ipək sap istehsal edir.

Balıqçılıq

Balıqçılıq Xəzər dənizində, Samurdan tutmuş Astaraya qədər 600 verstlik bir sahədə geniş yayılıb. Bundan əlavə, Kür və Araz hövzələrində müxtəlif növlərdən olan on milyonlarla pud balıq ovlanır. Həmin balıq məhsulundan 100 900 pud bahalı kürü istehsal olunur. Balıqçılıq sənayesinin məhsulları sırasına qurudulmuş və duzlanmış balıq, balıq yağı və s. də daxildir.

Üzümçülük və tərəvəzçilik

Üzümlüklər və tərəvəz məhsulları Yelizavetpol, Şamaxı, Nuxa, Bakı, Quba ərazilərində geniş yayılıb və ümumilikdə 50 000 desyatin sahəni əhatə edir. Hər il bu sahələrdəki plantasiyalardan 8 milyon puda qədər üzüm istehsal olunur və həmin məhsuldan da 7 milyon vedrəyə qədər şərab çəkilir.

Taxılçılıq

Bütün əyalətlərdə – Bakıda, Gəncədə, habelə Azərbaycanın digər bölgələrində 1,5 milyon desyatin əkinəyararlı torpaq müxtəlif növ dənli bitkilər üçün ayrılıb. Bu torpaqlardan toplanan taxıl məhsulları Azərbaycan əhalisinin çörəyə olan tələbatını tam şəkildə ödəyir.

Biyan

Azərbaycanın yuxarıda adlarını çəkdiyimiz bir sıra ərazilərində hər il çoxlu biyan kökü çıxarılır. Bu məhsulun yarıdan çoxu Qərbi Avropaya və Amerikaya ixrac edilir, qalan hissəsi isə Rusiyaya aparılırdı.

Cins heyvandarlıq

Əvvəlki dövrlərdə milli təsərrüfatın mühüm sahələrindən olan heyvandarlığın məhsuldarlığı indi Rusiyada yaranmış əlverişsiz şərait nəticəsində aşağı düşüb. Hətta bu əlverişsiz şəraitə baxmayaraq, Rusiya statistikasının məlumatına görə, Azərbaycanda mal-qaranın sayı 1 000 000, atların sayı 150 000, camışların sayı 300 000, dəvələrin sayı 12 000, qoyunların və keçilərin sayı 1 600 000-ə çatırdı...

Neft yataqları ilə yanaşı, Azərbaycanın ərazisi bir sıra digər təbii sərvətlərlə də zəngindir. Lakin təəssüf ki, indiyə qədər yalnız az sayda faydalı qazıntı yataqları istifadəyə verilib. Bir neçə metaləritmə zavodunda hər il 300 000 puda qədər mis istehsal edilir.

Azərbaycan ərazisində, həmçinin dəmir, sulfat, əhəng, gümüş, maqnezium, kobalt və s. yataqları mövcuddur. Ölkə mineral su, xüsusən də sulfatlı və kobaltlı sularla zəngindir. Azərbaycanda, həmçinin geniş meşələr də var.

Yalnız kəndlərdə deyil, şəhərlərdə də daşınmaz əmlak, əsasən, azərbaycanlılara məxsusdur və demək olar ki, bütün sənaye və istehsal sahələri onların əlində cəmləşib. Bakı şəhəri ən mühüm mərkəz – İran və Mərkəzi Asiya ilə tranzitin əsas nöqtəsidir. Şübhəsiz, bütün yuxarıda sadalanan sahələrdən əldə olunan qazanc da dövlətin illik gəlirinin əsasını təşkil edir. Əgər biz qazanc mənbələrinə gəlir vergisi verməyə qadir olan 4 milyon nəfərdən çox ölkə vətəndaşını da əlavə etsək, aydın olar ki, Azərbaycan Respublikasının illik gəliri onun bütün zəruri məsrəflərini ödəmək üçün tələb edildiyindən də artıqdır.

1919-cu il büdcəsinin bəzi rəqəmləri

Müharibənin və bolşeviklərin milli iqtisadi həyatda və Azərbaycanın maliyyə təsərrüfatında törətdikləri qarma-qarışıqlığa baxmayaraq, 1919-cu ildə dövlətin illik büdcəsi 665 milyon manata çatmışdı. Smetada nəzərdə tutulan bəzi büdcə xərcləri aşağıdakı şəkildə idi: şəhərlərin, kəndlərin və dağıdılmış təsərrüfatların bərpası üçün – 130 milyon manat, ümumi təhsil üçün müvəqqəti dotasiya – 30 milyon manat, ordunun təchizi üçün – 80 milyon manat.

“Azərbaycan Respublikasının maliyyə və iqtisadi vəziyyəti” adlı əlavədə dövlət büdcəsinin təsnifatı ilə bağlı daha təfərrüatlı məlumat verilib.

Qafqaz Azərbaycanı Respublikası

Büdcə

1919-cu il üçün illik gəlirin və büdcə xərclərinin smetası

İllik gəlir

Gəlir mənbəyi. Məbləğ (manatla)

I. Müstəqim vergilər:

1. Torpaq vergisi, mənzil kirayəsi – 115 000 000.

2. Hərbi mükəlləfiyyət vergisi, notarial vergilər – 30 000 000.

II. Qeyri-müstəqim vergilər:

Ağ neft, benzin, sürtkü yağları, kerosin, digər neft məhsullarına görə alınan vergi – 120 000 000.

III. Gömrük haqqı – 100 000 000.

IV. Möhür haqqı, azad ticarətdən, yükdaşımalardan; tranzit sərnişin və mallardan, malların sığortasından və s. alınan vergilər – 15 000 000.

V. Dövlət inhisarları – 7 000 000.

VI. Neft mədənlərinin istismarından, meşələrdən, pambıq tarlalarından, balıq vətəgələrindən alınan vergilər – 228 000 000.

VII. Dövlət dəmir yolunun xalis gəliri – 50 000 000.

Cəmi: 665 000 000.

Xərclər

Xərclərin adı. Məbləğ (manatla)

Adi xərclər

Ali dövlət idarələri:

1. Parlament – 7 000 000.

2. Daxili İşlər Nazirliyi – 20 000 000.

3. Xəzinədarlıq – 30 000 000.

4. Ədliyyə Nazirliyi – 13 000 000.

5. Xarici İşlər Nazirliyi – 10 000 000.

6. Təhsil Nazirliyi – 45 000 000.

7. Hərbi Nazirlik və Dəniz Donanması – 60 000 000.

8. Yerli hökumət – 75 000 000.

9. Əkinçilik və Dövlət Əmlakı Nazirliyi – 45 000 000.

10. Təchizat Nazirliyi– 17 000 000.

11. Əmək Nazirliyi – 10 000 000.

12. Poçt və Teleqraf Nazirliyi – 15 000 000.

13. Ticarət və Sənaye Nazirliyi – 32 000 000.

14. İctimai Təminat Nazirliyi – 15 000 000.

15. Dövlət nəzarəti – 6 000 000.

16. Gözlənilməz xərclər – 15 000 000.

Adi xərclərin ümumi məbləği: 415 000 000.

Fövqəladə xərclər

1. Bərpa işləri, kənd təsərrüfatı üçün xərclər – 130 000 000.

2. Epidemiyalara qarşı mübarizə – 10 000 000.

3. Ordunun illik təchizatı – 80 000 000.

4. Təhsil üçün müvəqqəti xərclər – 30 000 000.

Fövqəladə xərclərin məbləği: 250 000 000.

Smetanın ümumi məbləği: 665 000 000.