Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının zirvə görüşündə iştirak etmək üçün aprelin 23-də Türkmənistanın paytaxtı Aşqabada gəldi.

Dövlətimizin başçısının şərəfinə Türkmənbaşı beynəlxalq hava limanında fəxri qarovul dəstəsi düzülmüşdü. Prezident Heydər Əliyevi Türkmənistanın mədəniyyət naziri Orazgəldi Aydoğdıyev səmimiyyətlə qarşıladı. Azərbaycan rəhbərinə duz-çörək, gül dəstəsi təqdim edildi.

Prezident Heydər Əliyev fəxri qarovul dəstəsinin qarşısından keçdi.

Dövlətimizin başçısı maşın karvanının müşayiəti ilə onun üçün ayrılmış “Nebitçi” iqamətgahına gəldi.

X X X

ZİRVƏ GÖRÜŞÜ BAŞLANDI

Aprelin 23-də günortadan sonra Türkmənistan paytaxtının “Ruhiyyət” sarayında Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının ilk zirvə görüşü öz işinə başladı.

Türkmənistan prezidenti SAPARMURAD NİYAZOV zirvə görüşünü açaraq, dövlət başçılarını, o cümlədən ən təcrübəli siyasətçi Prezident Heydər Əliyevi salamladı və Aşqabada gəldiklərinə görə təşəkkür etdi. Türkmənbaşı dedi ki, ilk dəfədir biz əvvəlcədən razılaşdırılmış hər hansı sənəd olmadan görüşə toplaşmışıq və məqsədimiz Xəzərin dostluq və əməkdaşlıq dənizinə çevrilməsinə nail olmaqdır. Biz başa düşürük ki, Xəzər problemi ümumən dünyanı maraqlandıran məsələdir, ona görə Aşqabad zirvə görüşü beynəlxalq siyasətçilərin də diqqət mərkəzindədir. Xəzər zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına, bioloji ehtiyatlara malik, çox böyük nəqliyyat əhəmiyyəti olan dənizdir. Onun sahilində yerləşən ölkələr bunlardan bərabər hüquqla istifadə etməlidirlər.

Prezident S.Niyazov daha sonra dedi ki, indi cürbəcür söhbətlər gedir ki, biz burada nə barədəsə razılığa gələ biləcəyik, yoxsa ümumi fikrə nail olmadan dağılaşacağıq. Belə söz-söhbətləri bəzən mətbuat da qızışdırır. Ancaq mən ümidvaram ki, biz, beş ölkəyə başçılıq edən, Xəzərin və onun sahillərində yaşayan xalqların taleyi üçün məsuliyyət daşıyan siyasətçilər vahid fikrə gələ biləcək və elə qərarlar qəbul edəcəyik ki, bunlar bizi ayırmayacaq, əksinə, birləşdirəcəkdir. Xəzərin sərvətləri o qədər zəngindir ki, ölkələrimizin hər biri üçün kifayət edər. Şübhəsiz ki, biz ekologiya, balıq ehtiyatlarının qorunması, nəqliyyat məsələlərini də nəzərdən keçirəcəyik. Lakin bunların hamısı Xəzərin taleyinin konkret həlli ilə bağlıdır.

Türkmənistan rəhbəri vurğuladı ki, onun ölkəsi digər sahilyanı dövlətlərin mövqelərini yüksək qiymətləndirir. Fikirlər müxtəlif ola bilər, bu, təbiidir, lakin bu fikir ayrılıqları hərbi münaqişəyə, hədə-qorxuya gətirib çıxaran siyasi münaqişələrsiz həll edilməlidir.

Sonra Rusiya Federasiyasının Prezidenti VLADİMİR PUTİN çıxış etdi.

Rusiya rəhbəri həmkarlarını salamlayaraq, belə bir görüşün keçirilməsi barədə təşəbbüs göstərən Türkmənbaşı S.Niyazova təşəkkürünü bildirdi. Cənab Putin dedi ki, bizim qarşımızda çoxtərəfli qarşılıqlı fəaliyyətin yeni mərhələsinə çıxmaq vəzifəsi durur. Bu formatda uğurla işləmək üçün hər cür imkanımız var və bizim əsas arzumuz çətin düyünü, tez-tez təkrar etdiyimiz Xəzər düyününü açmaqdır. Biz burada beş dövləti təmsil edirik, Xəzər isə həmişə olduğu kimi, indi də bir dənizdir. Zənnimcə, onu beş dənizə bölmək səhv olardı. O, bizim birgə ümumi sərvətimizdir. Bizim borcumuz bir-birimizin qanuni maraqları nəzərə alınmaqla, Xəzərin sərvətlərindən bacarıqla və qayğı ilə istifadə etməkdir.

Rusiya Prezidenti vurğuladı ki, bizim əməkdaşlığımız dünyadan təcrid olunmaq cəhdi deyildir. Biz əvvəllər götürdüyümüz öhdəliklərdən imtina etmirik, digər bütün ölkələrlə də qarşılıqlı surətdə faydalı tərəfdaşlığa hazırıq.

Cənab Putin dedi ki, sahilyanı dövlətlərin əməkdaşlığının mühüm sahəsi beynəlxalq terrorizmə qarşı qətiyyətli mübarizədir. Əgər biz bu məsələni həll etməsək, heç bir iqtisadi problem həll olunmayacaqdır. Aşkar coğrafi-siyasi səbəblərə görə bu problem Xəzər regionu üçün xüsusilə aktualdır.

Xəzərin enerji ehtiyatlarının birgə işlənilməsi və beynəlxalq bazarlara çıxarılması sahəsində əməkdaşlıqdan danışan Prezident Putin vurğuladı ki, bu yaxınlarda çox böyük beynəlxalq layihə - Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumu layihəsi başa çatdırılmışdır. İndi Qazaxıstanın “Tengiz” yatağında çıxarılan neft həmin boru kəməri ilə Rusiyanın Novorossiysk limanına nəql edilir. Xüsusi nəzərə çarpdırmaq istəyirəm – ixrac enerji marşrutlarının çoxvariantlılığı Rusiyada heç bir narahatlıg doğurmur. Başlıcası budur ki, yeni boru kəmərləri marşrutlarının seçilməsi arxasında siyasət durmasın, bu marşrutlar həm iqtisadi, həm də ekoloji cəhətdən əsaslandırılmış olsun.

Daha sonra cənab Putin dedi ki, görüşümüzün bəlkə də əsas vəzifələrindən biri beş sahilyanı ölkədən hər birinin maraqları nəzərə alınmaqla, Xəzər dənizinin hüquqi statusunu müzakirə etməkdir. Bu, son dərəcə vacib məsələdir və bütün sahilyanı dövlətlərin ancaq razılığı əsasında həll olunmalıdır. Biz bu görüşə hazırlaşarkən tərəfdaşların baxışlarını nəzərə almağa çalışmışıq və Xəzər dənizinin statusu barədə əvvəlki mövqeyimizə əhəmiyyətli dərəcədə düzəliş etmişik. Hesab edirik ki, “dənizin dibi bölünür, su isə ümumi istifadədə qalır” formulu maraqlarımızı optimal şəkildə uyğunlaşdırmağa imkan verir. Aydındır ki, problemlərin bütün kompleksi barədə eyni zamanda razılığa gəlmək hələlik mümkün olmur. Ona görə də biz razılaşdırılmış qərara doğru mərhələ-mərhələ irəliləməyi təklif edirik. İlk növbədə nə etməli – bunu həyatın özü göstərəcəkdir. Dənizin dibindən istifadə edilməsi, balıq ovu, Xəzərin ətraf mühitinin mühafizəsi kimi sahələri beynəlxalq hüquq normalarına müvafiq surətdə tənzimləməyə daha böyük ehtiyac var. Rusiya Xəzər dənizinin dibinin bölünməsini istədiyini bildirərək, onun su qatının və səthinin ümumi istifadədə saxlanmasının qəti tərəfdarı olaraq qalır. Biz razıyıq ki, Xəzəryanı dövlətlərin sahil suları barədə milli yurisdiksiyasını bir qədər genişləndirmək lazımdır. Lakin bu suların hüdudlarından kənarda Xəzər bütün beş ölkənin gəmiləri üçün açıq olmalıdır.

Xəzərin təbii mühitinin vəziyyəti ciddi narahatlıq doğurduğunu, nadir nərəkimilərin populyasiyası sahəsində vəziyyətin son dərəcə pisləşdiyini xatırladan Rusiya Prezidenti bildirdi ki, bu ekoloji bəlanı ancaq səyləri birləşdirməklə, təcili və icbari kompleks tədbirlərin köməyi ilə aradan qaldırmaq olar.

“Xəzər beşliyi”nin ilk dəfə bir araya gəlməsini əlamətdar hadisə adlandıran Rusiya rəhbəri vurğuladı ki, beş dövlət arasında qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı etimad Xəzər dənizində sülhün və əmin-amanlığın, dənizin ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməyin, təbii mühitin qorunmasının açarıdır. Rusiya Xəzər dənizindəki vəziyyətə görə öz payına düşən məsuliyyəti dərk edir və regionda əməkdaşlığı möhkəmləndirmək, problemləri tezliklə həll etmək üçün əlindən gələni edəcəkdir. Cənab Putinin fikrincə, belə görüşləri müntəzəm keçirmək düzgün olardı, çünki yüksək səviyyədə müzakirə etmək üçün kifayət qədər məsələ vardır.

Sonra çıxış edən Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti NURSULTAN NAZARBAYEV dedi ki, bizim ilk, demək olar, tarixi görüşümüz genişmiqyaslı qarşılıqlı fəaliyyəti, tərəfdaşlığı inkişaf etdirmək, zamanın doğurduğu tələblərə birlikdə cavab tapmaq, Xəzər regionunda sabitliyi möhkəmləndirmək üçün yaxşı imkandır. Avrasiyanın mərkəzinin mənafelərin toqquşma meydanına çevrilməməsi, xalqlarımızın müxtəlif siyasi oyunların girovu olmaması üçün bizim üzərimizə böyük məsuliyyət düşür. Son on il ərzində məhz Xəzər regionu bütün Avrasiya qitəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edərək, dünyanın işgüzar elitasının diqqətini özünə cəlb etmişdir. Xəzər dənizinin hüquqi statusunun müəyyən edilməsinə dair çoxdan davam edən danışıqlar sübut edir ki, qarşılıqlı anlaşma, tərəflərin maraqlarının razılaşdırılması obyektiv və subyektiv xarakterli çətinliklərlə üzləşmişdir. Lakin belə danışıqlara sərf edilən vaxt əbəs olmamışdır. Xəzər regionunda siyasi sabitliyin, qarşılıqlı anlaşmanın qorunub saxlanması, hövzədə iri karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfi aşkar müsbət faktdır və çəkişmələrə, həlli mümkün olmayan münaqişələrə gətirib çıxarmamışdır.

Cənab Nazarbayev Xəzər dənizinin hüquqi statusu məsələsinə münasibətdə Qazaxıstanın mövqeyini açıqlayaraq dedi ki, biz razılaşdırılmış sahilyanı balıq ovu zonalarını müəyyənləşdirməyi, lakin dənizin dibini milli sektorlara bölməyi, qalan hissəsini isə ümumi istifadədə saxlamağı təklif edirik. Bizim mövqeyimiz sahilyanı dövlətlərin mineral ehtiyatlara olan hüquqlarına dəqiq hədd qoymağa imkan verir ki, bu da öz növbəsində regionumuzda investisiya şəraitinə səmərəli təsir göstərəcəkdir. İndi sahilyanı ölkələrin hamısı Xəzər dənizində bölgü prinsipinin tətbiq edilməsinin mümkünlüyü ilə razıdırlar, bu ölkələrin əksəriyyəti orta xətt prinsipini məqbul hesab edir. Ümid etmək istərdik ki, regionun bütün ölkələri bu məsələdə konstruktiv mövqe tutacaq və məqbul kompromis yolu seçəcəklər. Hamı bu fikirdədir ki, coğrafi-siyasi baxımdan Xəzər probleminin qəti həlli perspektivi yaranmışdır. Bu olmadan dənizin mineral ehtiyatlarından istifadəyə, Avropanı İran körfəzi və Şərqlə əlaqələndirən nəqliyyat magistrallarının tikintisinə, ümumiyyətlə, ölkələrimiz arasında əməkdaşlığa dair mövcud layihələri səmərəli surətdə həyata keçirmək qeyri-mümkündür.

Prezident Nazarbayev daha sonra vurğuladı ki, Mərkəzi Asiya ölkələri, ilk növbədə Qazaxıstan Aral dənizinin faciəli ekoloji vəziyyətinin mənfi nəticələrini öz üzərində hiss edir. Xəzərin aqibəti belə olmamalıdır. Yalnız dənizdə milli yurizdiksiyaların dəqiq müəyyənləşdirilməsi regionun səmərəli iqtisadi inkişafı üçün əsas yaradacaq, habelə ekologiyanın qorunması sahəsində tədbirlər görülməsini sürətləndirməyə imkan verəcəkdir.

Cənab Nazarbayev çıxışını yekunlaşdıraraq dedi ki, Xəzər probleminin həllini uzatmağımız bundan pozuculuq məqsədi ilə istifadə etməyə, regionda sülhə və sabitliyə maksimum maneçilik törətməyə hazır olan qüvvələrə sərf edir. Xəzər bütün dünya naminə səmərəli inteqrasiya, iqtisadi əməkdaşlıq regionu olmalıdır. Biz onu mümkün ola biləcək kataklizmlərdən qorumalıyıq və buna gücümüz çatar.

Qazaxıstan rəhbəri görüş iştirakçılarını bu il iyunun 4-də keçiriləcək Asiyada etimad tədbirlərinə dair müşavirəyə dəvət etdi.

İran İslam Respublikasının Prezidenti SEYİD MƏHƏMMƏD XATƏMİ öz çıxışında bildirdi ki, indiki şəraitdə Xəzəryanı ölkələrin əməkdaşlığa, qarşılıqlı etimadı möhkəmləndirməyə, regional və beynəlxalq miqyasda qarşılıqlı fəaliyyəti genişləndirməyə həmişəkindən daha çox ehtiyacı var. Bu ölkələr sabit inkişaf naminə həm də regional münaqişələrin aradan qaldırılması, ekstremizmə, terrorizmə, narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə, mütəşəkkil cinayətkarlığa, qanunsuz miqrasiyaya qarşı mübarizə və s. sahələrdə də əməkdaşlıq etməlidir.

Cənab Xatəmi dedi ki, Xəzər dənizi barəsində İranın prinsipial siyasəti hərtərəfli əməkdaşlığa, qarşılıqlı etimad yaradılmasına, uzunmüddətli və sabit sülhə, sahilyanı dövlətlərin hamısının maraqları nəzərə alınmaqla dənizin sərvətlərindən istifadə olunmasına əsaslanır.

Prezident xatırlatdı ki, 1921-ci ildə İran ilə RSFSR, 1940-cı ildə isə SSRİ arasında imzalanmış müqavilələr hələlik yeganə hüquqi sənədlər olub, yeni reallıqlar nəzərə alınmaqla, Xəzər dənizinin hüquqi statusunu təkmilləşdirmək üçün yaxşı zəmindir. İran tərəfinin fikrincə, sahilyanı ölkələr birtərəfli hərəkətlərə yol verməməli, dənizin hüquqi statusu ilə bağlı məsələlər qarşılıqlı anlaşma və konstruktivlik ruhunda, danışıqlar vasitəsilə həll edilməlidir.

Prezident Xatəmi dedi ki, İran sahilyanı ölkələrin müstəqilliyinə və suverenliyinə hörmət bəsləyərək bəyan edir ki, Xəzərlə bağlı digər sazişlər bütün Xəzəryanı dövlətlərin razılaşdırılmış qərarına uyğun gəldikdə qüvvədə olacaqdır. Bu mənada, konsensus prinsiplərinə zidd olan birtərəfli fəaliyyət və sazişlər danışıqlar prosesinə yeni çətinliklər yaradır. Ona görə də İran tərəfi sahilyanı ölkələri, Xəzərin hüquqi statusu təkmilləşdirilənə qədər, dənizin dibi və səthi üzrə özünün minimum payı hesab etdiyi 20 faizlik sahədə fəaliyyət göstərməkdən çəkinməyə çağırır.

Daha sonra cənab Xatəmi Xəzər dənizi və Fars körfəzi sahillərində İranın müvafiq infrastruktura, habelə neft və qaz sahəsində zəngin təcrübəyə malik olduğunu xatırladaraq bildirdi ki, onun ölkəsi regiondan enerji daşıyıcılarının dünya bazarına çıxarılması üçün münasib marşrutdur və bu sahədə öz imkanlarını marağı olan ölkələrə və şirkətlərə təqdim etməyə hazırdır.

İran Prezidenti ümidvar olduğunu bildirdi ki, Aşqabad zirvə görüşünün keçirilməsi və onun nəticələri Xəzərlə bağlı qarşıya çıxan problemlərin və çətinliklərin həllinə kömək edəcəkdir.

Sonra Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə söz verildi.

(Dövlətimizin başçısının nitqi qəzetin 25 aprel nömrəsində dərc olunmuşdur).

Prezidentlərin çıxışlarından sonra zirvə görüşü öz işini qapalı iclasda davam etdirdi.

X X X

Həmin gün axşam Türkmənistan Prezidenti Saparmurad Niyazovun adından zirvə görüşündə iştirak edən dövlət başçılarının şərəfinə rəsmi qəbul təşkil olundu. Qəbulda Prezident Heydər Əliyev də iştirak edirdi. Prezidentlər rəsmi qəbulda çıxış etdilər.

AŞQABAD ZİRVƏ GÖRÜŞÜ BAŞA ÇATDI

Aprelin 24-də səhər Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının zirvə görüşü öz işini qapalı iclasda davam etdirdi.

Günortadan sonra isə zirvə görüşünün açıq iclası oldu.

Türkmənistan Prezidenti Saparmurad Niyazov iclası açaraq dedi ki, zirvə görüşündə çox maraqlı və canlı diskussiya getdi. O vurğuladı ki, heç kim Xəzərdə güc tətbiq etməməli, mübahisə və münaqişələri qızışdırmamalıdır və bütün mübahisəli məsələlər danışıqlar yolu ilə həll olunmalıdır.

Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin zirvə görüşünə dəvətə və onun işinin yaxşı təşkilinə görə dövlət başçıları adından Türkmənistan Prezidentinə təşəkkür etdi. O, qeyri-formal şəraitdə keçirilən söhbəti son dərəcə açıq və olduqca konstruktiv söhbət kimi dəyərləndirərək dedi ki, dövlət başçıları Xəzər dənizi regionunda qarşılıqlı fəaliyyətin bütün cəhətlərini tarixdə ilk dəfə olaraq təfərrüatı ilə müzakirə etdilər. Vladimir Putin vurğuladı ki, əməkdaşlığın bütün istiqamətlərinə- balıqçılığa, ekologiyaya, su məkanından, mineral ehtiyatlardan istifadəyə, habelə dənizin statusunun qəti şəkildə müəyyənləşdirilməsinə dair məsləhətləşmələrin davam etdirilməsi haqqında razılaşma əldə edilmişdir. O, əmin olduğunu bildirdi ki, nəticə etibari ilə bütün bu məsələlər barəsində Xəzəryanı dövlətlərin xalqlarının hamısının mənafelərinə cavab verəcək qarşılıqlı anlaşma mümkün olacaqdır. Rusiya Prezidenti zirvə görüşünün gedişindəki konstruktiv qarşılıqlı fəaliyyətə görə Xəzəryanı dövlətlərin başçılarına təşəkkürünü bildirdi.

İran İslam Respublikasının Prezidenti Seyid Məhəmməd Xatəmi qəbul edən tərəfə - Türkmənistan Prezidentinə və bütün Xəzəryanı dövlətlərin başçılarına təşəkkür etdi. O, ümidvar olduğunu bildirdi ki, Xəzər sülh, sabitlik zonası olacaqdır. İran Prezidenti zirvə görüşünü uğurlu adlandırdı.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev görüşün yaxşı təşkil olunduğuna görə Türkmənistan Prezidentinə təşəkkür etdi. Azərbaycan rəhbəri zirvə toplantısının gedişində görülmüş işin səmərəli olduğunu bildirərək dedi ki, dövlət başçılarının əvvəllər heç vaxt müzakirə edilməmiş məsələ ilə əlaqədar ilk görüşü öz məqsədinə çatdı. Xəzəryanı dövlətlərin başçıları Xəzər dənizinin hüquqi statusu məsələsi barədə ilk dəfə olaraq öz fikirlərini bildirdilər. Zirvə görüşü baş tutdu və uğurla keçdi. Dövlətimizin başçısı dedi ki, keçirilmiş görüşlərdə geniş fikir mübadiləsi aparıldı, gələcək danışıqlar ücün yaxşı zəmin yaradıldı.

Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev zirvə görüşündə Xəzərin hüquqi statusu kimi çox mürəkkəb problem barəsində müfəssəl fikir mübadiləsi aparıldığını vurğulayaraq dedi ki, hər bir ölkə öz mövqeyini açıq şəkildə bildirdi. O, növbəti görüşün hazırlanması üçün xarici işlər nazirlikləri ekspertlərinin işini davam etdirməyin zəruri olduğunu vurğuladı.

Bununla da zirvə görüşü başa çatdı.

Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçıları zirvə görüşündən xatirə olaraq birgə fotoşəkil çəkdirdilər.

SƏFƏR BAŞA ÇATDI

Aprelin 24-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Bakıya yola düşdü. Aşqabadın Türkmənbaşı beynəlxalq hava limanında dövlətimizin başçısının şərəfinə fəxri qarovul dəstəsi düzülmüşdü. Prezident Heydər Əliyev fəxri qarovul dəstəsinin önündən keçdi. Milli geyimli qızlar dövlətimizin başçısına gül dəstələri təqdim etdilər.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevi Türkmənistanın mədəniyyət naziri Orazgəldi Aydoğdıyev və digər rəsmi şəxslər yola saldılar.

X X X

Dövlətimizin başçısı elə həmin gün Bakıya gəldi.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Binə hava limanında jurnalistlərə müsahibə verdi. (Dövlətimizin başçısının müsahibəsi qəzetin 25 aprel nömrəsində dərc olunmuşdur).

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevi Binə hava limanında Milli Məclisin sədri Murtuz Ələsgərov, baş nazir Artur Rasizadə, Prezidentin İcra Aparatının rəhbəri Ramiz Mehdiyev və digər rəsmi şəxslər qarşıladılar.

Aslan Aslanov,

Oqtay Aydınoğlu /foto/

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbirləri

Rafiq Bağırov /foto/