Bakı, 29 iyun, AZƏRTAC

Xəzər dənizinin müasir vəziyyəti ekoloji şəraitin qeyri-sabitliyi ilə xarakterizə olunur və su ekosisteminə öz təsirini göstərir. Göy-yaşıl yosunlar (Cyanoprokaryota /Cyanophyta/Cyanobacteria) Xəzər su ekosisteminin ayrılmaz komponentidir və onlar müxtəlif rola malikdir. Bu yosunlar fotosintez prosesində iştirak edən və qlobal ekosistemə böyük təsir edən prokariot orqanizmlərin ən qədim qrupudur. Onlar təkamül ağacının əsasında bitkilərdən üç milyard il əvvəl ayrılaraq, özlərinin sərbəst budağını əmələ gətirib. Göy-yaşıl yosunlar fotosintetik qrupların heterogen birliyi olub birhüceyrəli, kolonial, sapvarı və ya şaxəli sapvarı formalara malik 150-dən çox cinsdə 2000 növü birləşdirir. Cyanoprokaryota sudan quruyadək, qaynaq bulaqlar çox duzlu sular, səhra və qütb regionları kimi ekstremal mühitlərdə geniş yayılıb. Onlar avtotrof olduqlarından ilkin üzvi maddə istehsalçılarıdır, balıqlar da daxil olmaqla, hidrobiontlar üçün qida rolunda çıxış edir, dənizin balıq sərvətlərini yaradırlar. Həmçinin göy-yaşıl yosunlar Xəzərdə çöküntü əmələgəlmə prosesində mühüm rol oynayır və neftəbənzər birləşmələr - sapropel əmələ gətirir. Ehtimal olunur ki, bu da neftin sələfidir. Buna görə də digər komponentlər kimi göy-yaşıl yosunlar da diqqətlə tədqiq edilməli və qorunmalıdır.

Bunu AZƏRTAC-a müsahibəsində AMEA Botanika İnstitutunun Alqologiya və lixenobriologiya laboratoriyasının aparıcı elmi işçisi, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Maya Nuriyeva söyləyib. O bildirib ki, Xəzər dənizindəki göy-yaşıl yosunlar praktiki olaraq zərər vurmaqla mənfi rola da malikdirlər. Məsələn, cyanoprokaryota açıq dənizdə hidrotexniki qurğularda – neft platformaları, metal dirəklər və digər yerlərdə inkişaf etməklə metalların korroziyasına səbəb olur ki, bu da öz növbəsində konstruksiyanın dağılmasına gətirib çıxarır. Göy-yaşıl yosunların dənizdə suyun “çiçəklənməsi” zamanı törətdiyi zərər balıqların tələf olması ilə nəticələnir. “Microcystis aеruginosa”, “Aphanizomenon flosaquae”, “Anabaena flosaquae”, “Nodularia spumigena” və bəzi digər növlər Xəzər dənizində suyun “çiçəklənməsinə” səbəb olan daha çox rast gəlinən adi törədicilərdir. Bu növlər Xəzər dənizinin şimal hissəsində geniş yayılıb, orta və cənubi Xəzərdə isə onlara daha az rast gəlinir. Onların daha intensiv inkişafı yayın sonu və sentyabrın ilk yarısında qeydə alınıb. Bəzi illərdə isə onlar Xəzərin ayrı-ayrı rayonlarında suyun “çiçəklənməsinə” səbəb olur. “Microcystis aеruginosa” növü suyun “çiçəklənməsinin” adi törədicilərindən biridir. Bəzi müəlliflərin fikrincə, bu növün toksini solğun amanita göbələyinin termostabil zəhərinə yaxındır. Xəzər dənizində öz toksikliyi ilə məşhur olan Aphanizomenon flosaquae növünə də rast gəlinir. O, əlverişli şəraitdə hər il yayın sonunda suyun “çiçəklənməsinə” səbəb olur. İntensiv çoxalma dövründə yosun balıqlar və bütün su heyvanları üçün toksik təsir xüsusiyyətinə, insanlarda konyunktivit və dərinin qıcıqlanmasını yaratmağa qadirdir. “Anabaena flosaquae”, “Nodularia spumigena” da suyun “çiçəklənməsinə” səbəb olan toksik növlərə aiddirlər. “Nodularia spumigena” balıqlara təsir edən və kürünün inkişafına mane olan nodularin toksini əmələ gətirir. Suyun kiçik ləkələr şəklində lokal “çiçəklənməsi” dənizin həyatında müsbət rol oynayır, çünki onun suları biogenlərlə zənginləşir. Güclü şəkildə suyun “çiçəklənməsi” isə suyun keyfiyyətini pisləşdirərək son nəticədə heyvanların ölümünə gətirib çıxarır. Bu növlərin toksinləri ilə zəhərlənmiş insanda allergiya, konyunktivit, qida intoksikasiyası baş verir.

M.Nuriyeva qeyd edib ki, Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsində potensial toksiki növlərlə yanaşı, faydalı növlərə də rast gəlinir. Əvvəllər Xəzər üçün naməlum olan “Arthrospira platensis” ( sin. Spirulina platensis) onlara aiddir. Belə ki, son vaxtlar elmi ədəbiyyatda bu göy-yaşıl yosun növü geniş tanınmağa başlanıb. İlk dəfə hələ qədim vaxtlardan insanlar çəmən spirulinasını Çad gölündə tapmış, qurudaraq qida kimi istifadə etmişlər. Çad gölü ilə yanaşı, Çinin Tsinxay gölü də spirulinanın yayıldığı azsaylı təbii obyektlərdəndir. Spirulina qida üçün unikal ərzaqdır. Qurudulmuş spirulinanın tərkibində təxminən 60 faiz (51-71 faiz) zülal var. Bu, vitaminlər, aminturşuları, polidoymamış yağ turşuları, antioksidantlar, makro və mikroelementlərin mənbəyidir. Maddələr mübadiləsini normallaşdırır və aktivləşdirir. Hazırda bu yosun müxtəlif, o cümlədən qida məqsədilə populyar kütləvi becərilmə obyektlərindəndir. Kommersiya adı spirulinadır. Ehtimal olunur ki, gələcəkdə insanın qida rasionunda yosunların payı durmadan artacaq. Beləliklə, göy-yaşıl yosunlar təbii ekosistemlərin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi planetimizdə təbiətin inkişafında vacib rol oynayır. Bununla əlaqədar digər komponentlər kimi onların da dərindən öyrənilərək mühafizə olunmağa ehtiyacı var.