Tokio, 22 fevral, AZƏRTAC

Dayanıqlı inkişafın əsasında mühüm rol oynayan elmi tədqiqatların dəstəklənməsi dünya təcrübəsində prioritet hesab edilir. Bu baxımdan iki ənənəvi yanaşma mövcuddur. Birinci yanaşma elmi tədqiqatlara qrant dəstəyi sisteminə uyğundur. Belə ki, bir qrup yaradıcı alimin təşəbbüs layihəsi maliyyələşdirən təşkilat tərəfindən ekspert rəyi proseduru vasitəsilə qiymətləndirilir. İkinci yanaşma ünvanlı dəstək sisteminə əsaslanır. Bu zaman sifarişçi artıq elmi tədqiqatların məqsəd və vəzifələrini qoyur və icraçıların axtarışı həyata keçirilir. Layihənin icraçısı, bir qayda olaraq, konkret təşkilatdır. Müraciətlərin və alınan nəticələrin qiymətləndirilməsi isə müştəri tərəfindən aparılır.

Bəs hazırda iqtisadiyyatın əsas sektorlarında innovativ məhsullara malik olan və yüksək texnologiyalı məhsulların ixracına görə ABŞ-dan sonra ikinci yerdə gedən, elmi-texniki tərəqqinin bütün sahələri üzrə dünya liderlərindən biri olan Yaponiya bu məsələlərə hansı yanaşma metodu nümayiş etdirir?

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri Yaponiyada elmi tədqiqatların təşkilinin formaları və maliyyələşdirmə mexanizmləri ilə bağlı araşdırma aparıb, Gündoğar ölkənin elmi-texniki sahədə keçdiyi inkişaf yoluna nəzər salıb.

Yaponiya elmi tədqiqatların dəstəklənməsinə yeni, fərqli yanaşma nümunəsi təqdim edir. Ona görə də bu ölkədə elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsinin yeni mexanizminin mahiyyətini elmi-texniki siyasətin milli xüsusiyyətləri və elmi tədqiqatları dəstəkləyən konkret qurumların fəaliyyəti kontekstində nəzərdən keçirmək lazım gəlir.

Elmin təşkili və maliyyələşdirilməsi Yaponiyada cəmiyyətin və dövlət quruluşunun xüsusiyyətlərinə, insanların həyat tərzinə, təfəkkürün səviyyəsinə və inkişaf yollarının seçiminə görə digər ölkələrdən ciddi şəkildə fərqlənir. İkinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğrayan Yaponiya məhdud təbii sərvətlərinə arxalanaraq və xarici nailiyyətlərdən istifadə edərək sənayeləşmiş ölkələrə çatmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. 1950-1980-ci illərdə dövlətin elmi-texniki strategiyası əsasən xarici ölkələrdən sənaye məhsulunun və texnologiyaların borc alınmasına və təkrar istehsalına yönəldildi. Xarici patentlər və lisenziyalar geniş miqyasda alındı, yalnız surət çıxarmaq deyil, həm də digər insanların ixtiralarının əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilməsi həyata keçirildi. O dövrdə Yaponiyada daxili tədqiqat nəticələrinin həyata keçirilməsi üçün qapalı sistem xarakterik idi.

Texnologiyaların idxalının geniş yayılmış təcrübəsi intellektual fəaliyyətin nəticələrinin kapitallaşmasına töhfə verən korporativ əlaqələr qurmağa imkan yaratdı. Bu təcrübə innovativ firmalarda yüksək peşəkar işçi qüvvəsi formalaşdırdı. Lakin başqalarının elmi nəticələrini borc götürmək strategiyası Yaponiyanın öz elmi-texniki sahəsinin vəziyyətinə və inkişafına mənfi təsir göstərdi. Belə ki, yetərincə elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmaması nəticəsində ali təhsil sistemində və sənaye sektorunun elmi təşkilatlarında aparılan fundamental tədqiqatlar çox aşağı səviyyədə qaldı.

1980-ci illərin sonlarında ölkənin elmi-texniki inkişafı üçün yeni strategiyanın zəruriliyi meydana çıxdı. Heç bir yeni maliyyələşdirmə sxemləri işə salınmadan elmə dövlət xərcləri durmadan artırıldı. 1990-cı illərin sonunda tədqiqat işlərinə sərf olunan ümumi xərclər inkişaf etmiş ölkələr arasında ən yüksək göstəricilərə çataraq ÜDM-in 3 faizini təşkil edirdi. Bu yanaşma nəticəsində Yaponiya üçüncü minilliyin əvvəllərində elm və texnologiya sahəsində dünya liderlərindən birinə çevrildi.

Yaponiyada 1996-cı ildə elmi tədqiqatları dəstəkləmək məqsədilə yaradılmış Elm və Texnologiya Şurası 2001-ci ildən Elm və Texnologiya Siyasəti Şurası adlanır. Bu quruma Baş nazirin başçılıq etdiyi Yaponiya hökuməti də daxildir. Ölkənin elmi ictimaiyyətinin və sənaye nümayəndələrinin təmsil olunduğu elmi təşkilatlar Şuranın tabeliyindədir. Hökumətdə Elm və Texnologiya Siyasəti üzrə Dövlət naziri vəzifəsi təsis edilib.

Hökumətin elm və texnologiya sahəsində əsas prioritetləri bunlardır: fundamental və axtarış xarakterli elmi tədqiqatlara dəstək; elmi tədqiqatlara maliyyə dəstəyinin müsabiqə əsasında genişləndirilməsi; ömür boyu məşğulluq sisteminin mərhələli şəkildə ləğvi; gənc alimlərin dəstəklənməsi üçün şərait yaradılması. Yaponiyanın tədqiqat prioritetlərinə iki qrup daxildir. Birinci qrupa yeni materiallar haqqında elm, nanotexnologiya, həyat elmləri, informasiya və telekommunikasiya texnologiyaları, ətraf mühitin mühafizəsi aiddir. İkinci qrup isə ölkənin həyati əhəmiyyətli sahələrini, o cümlədən infrastrukturun inkişafı, energetika, kosmik məkanın və dünya okeanının öyrənilməsi, məhsulların emalı istiqamətlərini əhatə edir.

Elm və texnologiya sahəsində siyasətin həyata keçirilməsi üçün normativ-hüquqi bazanı təmin etmək məqsədilə ölkədə qanunlar qəbul edilib, beşillik planlar, elmi-texniki proqramlar işlənib hazırlanıb. Yüksək elmi-texniki potensiala malik elmi şəhərlər formalaşdırılıb. Universitetləri, dövlət elmi mərkəzlərini, aparıcı sənaye müəssisələrinin laboratoriyalarını birləşdirən yeni salınmış Tsukuba şəhəri buna misal ola bilər.

Yaponiya elmi tədqiqat və kəşflərə ayrılan vəsaitin həcminə görə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına üzv və tərəfdaş ölkələr arasında ABŞ və Çindən sonra üçüncü yerdədir. 2018-cü ildə bu məqsədlər üçün 166,8 milyard ABŞ dolları xərclənib. Bu ölkənin elmi tədqiqatlara və kəşflərə ayırdığı vəsait ÜDM-in 3,59 faizini təşkil edir. Həmin vəsait bu gün də ardıcıl şəkildə artırılır.

Ölkədə elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi iki mənbədən həyata keçirilir: dövlət büdcəsindən və əsasən ölkənin sənaye kompleksindən maliyyələşən özəl sektordan. Tədqiqat və innovasiyalar üçün milli xərclərin dörddə üçü özəl sektor tərəfindən, təxminən beşdə-altıda biri isə dövlət büdcəsindən ayrılır. Ümumilikdə tədqiqatlara və innovasiyalara yönəldilən dövlət xərcləri özəl sektorun xərclərindən dörd dəfə azdır.

Vüqar Ağayev

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Tokio