Qax, 23 iyun, Mustafa Dadaşov, AZƏRTAC

Sufi şeirinin görkəmli nümayəndəsi Yunus Əmrə böyük türk xalqının yetirdiyi ən parlaq simalardan biridir. Tarixi mənbələrdə XIII-XIV əsrlərdə yaşayan və övliyalıq məqamına yüksələrək həyatı əfsanələşən böyük türk şairinin təkcə Anadoluda 10 müxtəlif ərazidə məzarı olduğu göstərilir. Qax rayonunun Oncallı kəndindəki oğuz qəbiristanlığı da məhz belə ziyarət yerlərindəndir.

AZƏRTAC-ın müxbiri Yunus Əmrənin dəfn edildiyi ehtimal olunan oğuz qəbiristanlığında olub, rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyinin direktoru Mahir Əfəndi ilə müsahibəsində türk-oğuz şairinin və onun mürşidi Hacı Tapdığın həyatı ilə bağlı maraqlı məlumatlar əldə edib.

Kəndin girəcəyində səfalı bir guşədə, meşənin içərisində yerləşən oğuz qəbiristanlığının ərazisi 5 hektardır. Qəbiristanlıqda ilk orta əsrlər dövründən dəfn aparılıb. Şeyx Yunus Əmrə və onun mürşidi Hacı Tapdığın da məhz bu qəbiristanlıqda dəfn edildikləri ehtimal olunur. Araşdırıcıların bildirdiyinə görə, 1238-ci ildə Anadoluda doğulan Yunus Əmrə 1320-ci ildə 82 yaşında vəfat edib. Xalq ozanı olan Yunus Əmrə sufizm fəlsəfəsini sadə xalq dilində, əsasən heca vəznində yazdığı qoşmalarda, gəraylılarda, ilahilərdə, eləcə də əruz vəznində yaratdığı qəzəl və məsnəvilərdə ifadə edib, şeri yüksək bədii səviyyəyə qaldırıb. Onun yaradıcılığı özündən sonra yaranan türk, Azərbaycan və türkmən ədəbiyyatlarına güclü təsir göstərib. Ömrünün böyük bir hissəsini Anadoluda keçirən şair islami dəyərləri yaşatmaq məqsədi ilə dərvişlik edərək dünyanı gəzib-dolaşıb, mənəvi rahatlığını Oncallı kəndində dövrünün ən mötəbər ruhani şəxsiyyətlərindən olan Hacı Tapdığa müridlik etməklə tapıb.

Ehtimal edilir ki, onların hər ikisinin məzarı oğuz qəbiristanlığındadır. Yerdən bir metr hündürlüyündə çay daşından tikilən, hörgü ilə əhatələnən hər iki məzar müqəddəs sayılır və ziyarət yeridir. Məzarlar sonradan müridlər tərəfindən abadlaşdırılıb.

Mahir Əfəndinin sözlərinə görə, qəbirlərin üstündə olan kitabələrdən biri sonralar naməlum şəraitdə yoxa çıxıb. 1980-ci ildə epiqrafik abidələri tədqiq edən tarix elmləri doktoru Məşədixanım Nemət tərəfindən yazılı başdaşıların surəti çıxarıldığından bu gün həmin məzarlarda dəfn olunanların kimliyi məlumdur. Kitabələrdən birinin məzmunundan aydın olur ki, şeyx Yunus Əmrənin məzarının üstü təxminən 1400-cü ildə inşa edilib. Qəbrin ərəb dilində yazılan, sonralar itən kitabəsində deyilir: “Biz torpaqdan günahsız yaranmışıq, torpağa isə günahkar qayıdırıq”. Kitabədə qəbir üstünün hicri tarixi ilə 821-ci ildə (miladi tarixi ilə 1400-cü il) inşa edildiyi qeyd olunub. Hacı Tapdığın qəbri üzərindəki başdaşıda isə rəhmli və mərhəmətli Tanrıya salam və ehtiram ifadə olunub.

El arasında Yunus baba, bəzən də Tapdıq baba adı ilə tanınan bu ziyarətgah barədə müxtəlif rəvayətlər dolaşır. Rəvayətlərdən birində deyilir ki, Tapdıq baba yaxşı əməlləri ilə el arasında böyük şöhrət tapmış müqəddəs şəxslərdən olub. Onun ətrafına cəm olan adamlar hədsiz sədaqətləri ilə Tapdıq babanın gözündə ucalmaq istəyirdilər. Lakin heç kim Yunus babaya tay ola bilməyib. Çətin şəraitdə Şeyx Tapdığın evinə odun daşımaqdan Yunusun çiyinləri və kürəyi qançır olub. Lakin o, heç vaxt səsini çıxarmayıb, şeyxin qulluğunda durmaqdan aldığı həzz çəkdiyi əziyyəti üstələyib. Şeyx Tapdıq bir təsadüf nəticəsində Yunus Əmrənin qançır olmuş bədənini görüb və son dərəcə mütəəssir olub. O, vəsiyyət edib ki, hörmət əlaməti olaraq Yunusu özünün qəbrinin baş tərəfində dəfn etsinlər. Şeyxin vəsiyyəti yerinə yetirilib. Yunus Tapdıq babadan bir qədər hündürdə, həm də onun baş tərəfində dəfn edilib.

Müsahibimizin dediyinə görə, Yunus Əmrənin Türkiyədə ehtimal olunan məzarlarının, ziyarət yerlərinin sayı 10-a çatsa da, bu məzarlıqların hamısında şairə məxsus qəbirlər təkdir. Yəni, rəvayətlərdə göstərildiyi kimi, onun qəbrinin yanında mürşidi Hacı Tapdığın qəbri yoxdur. Qax rayonunun Oncallı kəndindəki oğuz qəbiristanlığı isə yeganə ziyarətgahdır ki, burada Yunus Əmrə və Hacı Tapdıq yanaşı dəfn olunublar. Bu fakt böyük türk şairinin məhz bu qəbiristanlıqda dəfn olunması ehtimalını artırır.

Yunus Əmrə mürşidi Şeyx Tapdığı həmişə öz şeirlərində tərənnüm edib, ona hədsiz etiqad və ilahi məhəbbətini bildirib. Onun şeirlərinin birində deyilir:

Yenə əsriydi Yunis Tapdıq yüzün görəldən,

Məgər onun könlündən bir cürə şərbət içdi.

Baqdığım yüzdə gördüm Tapdığımın nurini,

Maqsudum bu gün buldum nedərəm mən yarını.

Anadolu türkcəsində yazan Yunus Əmrənin şeirlərinin dil xüsusiyyətləri Oğuz türklərinin məkanı olan Qax rayonu əhalisinin dil xüsusiyyətləri ilə eynilik təşkil edir. Şairin ədəbi və ictimai fəaliyyəti ilə əlaqədar mərkəzlərdən birinin XIII-XIV əsrlərdə Oncallı kəndində meydana gəlməsi, müqəddəs məkan kimi bu gün də yad edilməsi bir daha Azərbaycan türkləri ilə Anadolu türklərinin eyni mədəniyyətli qardaş xalq olduğunu sübut edir. Yunus Əmrənin və Hacı Tapdığın məzarları bu gün də yerli əhali tərəfindən müqəddəs bir məkan kimi qorunur və ziyarət edilir. Qəbiristanlığı ziyarət edənlərin özləri ilə gətirdikləri ağac qırıntıları şeyx Yunusun mürşidi Tapdığın evinin sobasını yandırmaq üçün odun-çırpı daşımasına bir işarədir. Ziyarətgahda illərlə yığılmış ağac qırıntıları bu gün də diqqəti çəkir.

Mahir Əfəndi deyir ki, Yunus Əmrəyə aid olduğu söylənən məzarların birindən başqa qalan hamısı “məqam”dır. Yəni, vücudu orada deyilsə belə, onun adına qurulan məzar və ya türbədir. Yunus Əmrə bütün türk dünyasına mənsubdur və əsl uyuduğu yer türk millətinin qəlbidir. Məzarının yerləşdiyi məkan dəqiq bilinməyən böyük türk şairini hər kənd, hər şəhər özününkü sayaraq, ona öz sinəsində bir məzarlıq, ziyarətgah hazırlayıb.

Qeyd edək ki, 2010-cu ilin avqustunda Türkiyə Respublikasının keçmiş Prezidenti Abdulla Gül, 2011-ci ilin oktyabrında Türkiyənin Diyanət İşləri Başqanı Mehmet Görmez, həmçinin müxtəlif illərdə türk alimləri, elm adamları Azərbaycana səfərləri çərçivəsində oğuz qəbiristanlığında olub, şeyx Yunusun və Hacı Tapdığın məzarlarını ziyarət ediblər.