Bakı, 1 fevral, AZƏRTAC

XVIII əsrdən bəri dövlətçiliyi, memarlığı və mədəni irsi ilə özünə tarix yazmış Qarabağın incisi - Şuşa şəhəri Azərbaycan üçün çox dəyərli bir məkandır. Qarabağ xanlığının paytaxtı - Şuşa şəhəri digər xanlıq mərkəzlərindən fərqli olaraq, yeni məkanda, salındığı yerin qeyri-adi landşaftına, təbii strateji göstəricilərinə görə seçilirdi.

Bu sətirlər AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası problemləri şöbəsinin müdiri memarlıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rahibə Əliyevanın “Zəfər tariximizdə “Şuşa İli” sərlövhəli yazısında yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

Qarabağ xanlığının yaradıcısı Pənahəli xan 1748-ci ildə Bayat, 1752-ci ildə Şahbulaq qəsrlərini inşa etdirsə də, dövrünün müdafiə tələblərinə cavab verən qalanın axtarışını davam etdirərək, nəhayət ki, Daşaltı və Xəlfəli çaylarının yataqlarına enən, uçurumlarla əhatə olunmuş əlverişli landşafta malik olan bir ərazini seçdi. Yayla yalnız təbii müdafiə imkanları zəif olan şimal və şərq tərəfdən müdafiə tikililərinə ehtiyac yaradırdı. Dövlətçiliyin qorunması məqsədilə Pənahəli xana strateji tələblərə cavab verən, düşmən hücumlarına sinə gərə biləcək qala-şəhərin salınması müyəssər oldu.

İlk dövrlərdə Pənahabad adlanan şəhər, sonralar strateji mövqe baxımından Şuşa qalası kimi tanındı. Şəhərin müdafiə divarlarından açılmış 4 qapıdan -Gəncə və İrəvan qapıları adından göründüyü kimi, Gəncə və İrəvan xanlığı ilə, digər Ağoğlan və adı bəlli olmayan dördüncü qapı Şuşanı ətraf kəndlərlə əlaqələndirirdi. Yerin təbii landşaftı qala divarlarının və bürclərin düzülüşünü müəyyən etməklə, enişli-yoxuşlu bir mənzərə yaradırdı. Qala divarları şəhəri əhatə edən sıldırım dağlar, onu əhatə edən meşələrlə alınmazlıq təəssüratı yaradırdı.

Pənahəli xanın iqamətgahı Şuşa qalasının Gəncə qapısı yaxınlığında, strateji baxımdan şəhərin ən hündür relyefində yerləşirdi. Müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş “iç qala” qala içərisində qala təəssüratını yaradırdı. Bu, bir daha “iç qala”da məskunlaşmış dövlətin mühafizəsini təşkil edirdi.

Şəhərin şəhərsalma quruluşu yerin relyefinə uyğun olaraq formalaşmışdı. Relyefdən asılı olaraq formalaşan 17 məhəllə sistemi Şuşanın tarixi şəhərsalma quruluşunun özəyini təşkil edir. Şəhərin tarixi meydanı Yuxarı Gövhər Ağa məscidi (1883), Aşağı bazar meydanında Aşağı Gövhər Ağa məscidi (1868-1870) ilə tamamlanır. Memar Kərbəlayi Səfi xan Qarabağının inşa etdiyi bu məscidlər memarlıq-plan həllinə görə bir-birinə çox yaxın olsa da, minarələrinin düzülüşünə görə fərqlənir. Hər bir məhəllə mərkəzi məscid, hamam, bulaq tikililəri ilə kiçik meydanlarda formalaşmışdı. Şuşanın dini tikililəri XIX əsrin böyük memarı Kərbəlayi Səfi xan Qarabağının əməyinin məhsuludur. Şəhərin tarixi ərazisində mülki tikililər - karvansaralar, hamamlar, saraylar, yaşayış binaları şəhərin zəngin memarlıq simasını tamamlayır.

Qeyd edək ki, 1977-ci ildə xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə “Şuşa şəhərinin tarixi hissəsini tarix-memarlıq qoruğu elan etmək haqqında” Qərar qəbul edilib. Həmin Qərar nəticəsində Şuşada abidələrin qorunması, görkəmli mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin xatirələrinin əbədiləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılıb.

Böyük Zəfər Şuşaya yeni həyat, canlanma gətirdi. Qələbədən dərhal sonra şəhərdə infrastrukturun qurulması ilə yanaşı, tarix və mədəniyyət abidələrinin bərpasına başlanılıb, Şuşa şəhərinin bütün ərazisi qoruq elan olunub. Şəhərdə başlanan bərpa-quruculuq işləri tarixi mədəni irsin geri qaytarılması məqsədindən irəli gəlir. Şuşa şəhərinin tarixi görkəminin bərpası, əvvəlki şöhrətinin özünə qaytarılması və ənənəvi, mədəni həyatına qovuşması, eləcə də Azərbaycanın çoxəsrlik zəngin mədəniyyətinin, memarlıq və şəhərsalma sənətinin parlaq incisi kimi beynəlxalq aləmdə təbliği məqsədilə Prezident İlham Əliyev Şuşa şəhərini “Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı” elan edibdir.

Şuşada bu gün şəhərin əsl tarixi simasının bərpası istiqamətində nəhəng layihələr həyata keçirilir. Qısa müddətdə Şuşanın Baş planının, mühafizə zonasının işlənməsi, şair Molla Pənah Vaqifin büstünün və muzey-məqbərə kompleksinin öz ilkin görkəminə qaytarılması, Bülbülün ev-muzeyinin və Üzeyir Hacıbəylinin heykəlinin açılışı, habelə buradakı tarixi, dini və memarlıq abidələrinin bərpası prosesi ölkəmizin mədəniyyət paytaxtındakı kompleks işlərin tərkib hissəsidir. Cıdır düzündə “Xarıbülbül” musiqi festivalının və Vaqifin qürurverici məqbərəsi önündə Vaqif Poeziya Günlərinin təşkili ənənəsinin bərpası da göstərir ki, Şuşa sürətlə dirçələrək əvvəlki mədəni həyatına qovuşmaq yolundadır.

Şuşanın Azərbaycan xalqı üçün tarixi əhəmiyyətini, yüksək mədəni-mənəvi dəyərini nəzərə alaraq Prezident İlham Əliyev yanvarın 5-də Azərbaycan Respublikasında 2022-ci ilin “Şuşa İli” elan edilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb. Bu Sərəncam 2022-ci ildə şəhərin 270 illiyinin qeyd olunması, Şuşada il ərzində görüləcək quruculuq-bərpa işlərini nəzərə almaqla, əhalinin doğma yurdlarına qaytarılması və bu qədim şəhərin beynəlxalq aləmdə tanıdılması baxımından çox önəmlidir. Prezidentin bu qərarı tarixi, siyasi və mənəvi baxımdan böyük əhəmiyyətə malikdir və bir neçə strateji hədəfə çatmağa hesablanıb.