Moskva, 6 fevral, AZƏRTAC

Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin prezidenti (Moskva, Rusiya), Milli Tədqiqat Universitetinin “Ali İqtisadiyyat Məktəbi”nin, Rusiya Prezidenti yanında Xalq Təsərrüfatı və Dövlət Qulluğu Akademiyasının və Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun dəvət olunmuş müəllimi, “Vostoçnı karaul” “Telegram” kanalının müəllifi, Yaxın Şərq üzrə ekspert, dövlət və özəl strukturların məsləhətçisi Murad Sadıqzadə AZƏRTAC-a müsahibəsində mövcud vəziyyət, onun qlobal neft və qaz bazarlarına təsiri, eləcə də Azərbaycanın bu regionun ölkələri ilə əlaqələri haqqında danışıb.

- Bu gün Yaxın Şərqin üzləşdiyi əsas çağırışlar hansılardır?

- Məncə, burada bir neçə çağırış var. Birincisi, həm qlobal, həm də regional arenada dünya nizamının transformasiyası və güc balansının dəyişməsi ilə bağlı geosiyasi risklər mövcuddur. Region ölkələri qeyri-müəyyən bir vəziyyətə düşür. Belə ki, onlar dünyanın güc mərkəzləri arasında tarazlığı saxlamaq məcburiyyətindədir. Qeyri-müəyyənlik ondadır ki, onlar bir tərəfdən maliyyə, ticarət, texnologiya və təhlükəsizlik baxımından Qərb ölkələrindən asılıdırlar, digər tərəfdən isə region dövlətləri tarixən keçmişdə Qərb müstəmləkəçiliyinin dağıdıcı təsiri, son onilliklərdə Vaşinqton və onun müttəfiqlərinin dağıdıcı hegemonluğu ilə üzləşiblər. İkincisi, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Qətər, İran, İsrail və Türkiyənin təmsil etdiyi regional aktorlar arasında ziddiyyətlər var. Regional aktorların regionda öz maraqlarını genişləndirmək istəyi qlobal oyunçuların maraqları ilə birləşərək Yaxın Şərqin bütün perimetri boyunca proksi müharibələrin başlanmasına səbəb olur. Üçüncüsü, regionda həll olunmamış etnik-konfessional ziddiyyətlər, xüsusən də əsas münaqişələrlə bağlıdır - fələstinlilərlə israillilər arasında demək olar ki, bir əsrdir davam edən qarşıdurma bu gün yenidən bütün regionu alt-üst edib. Dördüncüsü, təbii ki, regionun əksər ölkələrində hegemon güclərin qarşıdurması, yüksəksəviyyəli münaqişələr və səmərəsiz dövlət iqtisadi siyasəti ilə daha da ağırlaşan sosial-iqtisadi problemlər davam edir.

- Son illər regionda qüvvələr nisbəti necə dəyişib? İndi əsas rolları kimlər oynayır?

- 2023-cü ilin 7 oktyabr hadisələrindən sonra bölgə transformasiyaya başladı və qüvvələr balansı sarsıldı. 2020-ci ilə qədər 2010-2011-ci illərdə baş verən “Ərəb baharı” hadisələrindən sonra kəskinləşən əsas regional aktorlar arasında qarşıdurma potensialı azaldı və bu, İsrail ilə ərəb dövlətləri arasında münasibətlərin normallaşacağına ümid verdi. Səudiyyə Ərəbistanı ilə də münasibətlər normallaşmağa başladı, İran və Səudiyyə Ərəbistanı dialoqa başlayıb və əlaqələr konstruktiv əməkdaşlığa doğru istiqamətlənib. Amma 2023-cü ilin 7 oktyabr hadisələrindən sonra bölgədə uzun müddətdir davam edən problem - Fələstin məsələsi yenidən kəskinləşməyə başladı. İranın bölgədəki təsiri xeyli zəifləyib, baxmayaraq ki, bu, təkcə Hizbullah və digər İrana bağlı qruplara qarşı hücumlarla deyil, həm də Prezident Rəisinin ölümündən sonra İslam Respublikasında daxili siyasi transformasiyalarla bağlı idi. 2024-cü ilin dekabrında Suriyada Bəşər Əsəd hakimiyyətinin sona çatması və hakimiyyətin Tehrana dost olmayan yeni qüvvələrə keçməsi də İranın maraqlarına güclü zərbə vurdu.

Məhz bunun nəticəsidir ki, indiki məqamda regionda siyasi mənzərənin transformasiyasının davam etdiyini və qüvvələr balansının yeni optimal nöqtəsinin hələ də tapılmadığını görürük.

- Azərbaycanla Yaxın Şərq ölkələri arasında münasibətlər necə dəyişib? Əməkdaşlıq üçün hansı perspektivlər var?

- Son illər Bakı Yaxın Şərq ölkələri ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri gücləndirib. Azərbaycanda keçirilən beynəlxalq tədbirlər Yaxın Şərq ölkələrinin diqqətini cəlb edir. Ölkəyə turist axınının artması və humanitar sahədə əməkdaşlığın genişlənməsi Bakının region ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə müsbət təsir göstərir. Azərbaycanın OPEC+ sazişində iştirakı, D8 iqtisadi assosiasiyasına qoşulması, Əlcəzairin Fransa tərəfindən törədilən soyqırımının tanımasını dəstəkləməsi və bir sıra digər amillər əməkdaşlığın genişlənməsinə müsbət təsir göstərir.

Yeni üfüqlərə çatmaq üçün Bakı iqtisadi təhlükəsizliyini gücləndirə və regionun bütün ölkələri, xüsusən də İran, İsrail, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ kimi regional aktorlarla balanslaşdırılmış siyasəti davam etdirə bilər. Azərbaycanın praqmatik və çevik siyasəti Körfəzin ərəb dövlətlərindən ölkə iqtisadiyyatına, xüsusən də Qarabağın bərpası və inkişafına daha çox sərmayə cəlb edəcək. Amma qeyd etmək lazımdır ki, regionda yüksək münaqişə potensialı səbəbindən Azərbaycan müxtəlif aktorların maraqları arasında tarazlıq yaratmalı və regional oyunçuların bir-biri ilə ziddiyyətlərinə cəlb olunmasına imkan verməməlidir ki, hazırda Bakı bunu çox səmərəli edir.

Əməkdaşlıq potensialı böyükdür və başa düşmək lazımdır ki, Bakı region ölkələri üçün mühüm tərəfdaş ola bildiyi kimi, region ölkələri də Azərbaycanın Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələri ilə mədəni və dini oxşarlıqlara əsaslanan xarici siyasətinin və iqtisadi planlarının həyata keçirilməsi baxımından maraqlı ola bilər.

- Bu gün Yaxın Şərqdə hökm sürən qeyri-sabitlik qlobal neft və qaz bazarlarına necə təsir edir?

- İndiyə qədər bütün hadisələr qlobal neft bazarına minimal təsir göstərib, çünki karbohidrogen ixracatçılarının açıq münaqişələrdə ciddi iştirakı olmayıb. Bundan əlavə, biz başa düşməliyik ki, OPEC+ sazişləri və dünya neft bazarında sazişdən kənar ölkələrin payı sayəsində neftin qiymətini sabitləşdirmək mümkündür. Amma İsrail və İran arasında münaqişə ABŞ-ın iştirakı ilə şiddətlənərsə, böyük tərəddüd riski var. Fars körfəzində potensial döyüşlər təchizat problemlərinə səbəb ola bilər, çünki dünya neft ixracının demək olar ki, yarısı bu regiona məxsusdur.

- Yaxın gələcəkdə Fars körfəzi ölkələrinin dünyanın enerji mərkəzləri kimi rolunun dəyişməsi mümkündürmü?

- İndiyə qədər bəşəriyyət neft və qazdan daha səmərəli və sərfəli enerji mənbələri tapmayıb. Fars körfəzi ölkələrinin zəngin olduğu sərvətlər də bunlardır. Region ölkələri özləri gəlir mənbələrini şaxələndirməyə və neft sektorunun milli ÜDM-dəki payını azaltmağa çalışırlar, amma mövcud tendensiyalarla biz yalnız alternativ enerji mənbələrinin daha əlçatan və gəlirli olduğu yeni onillikdə nəzərə çarpacaq nəticələri görə biləcəyik. Ancaq hələ ki, mən Körfəz ölkələrinin dünya iqtisadiyyatının enerji mərkəzləri kimi rolunda xüsusi transformasiya görmürəm.

- Regionda alternativ enerjinin perspektivləri necədir? Ənənəvi mənbələr ilə rəqabət edə bilərmi?

- Hazırkı mərhələdə Yaxın Şərqin rəqabət qabiliyyəti o qədər də güclü olmasa da, region ölkələrinin bütün inkişaf strategiyalarında bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafı və milli iqtisadiyyatların karbon neytrallığına nail olması məsələsinə ciddi diqqət yetirilir. Regionun nüvə enerjisinə xüsusi marağı var. Belə ki, Türkiyə, Misir və BƏƏ artıq atom elektrik stansiyaları tikib və ya inşa edir, Səudiyyə Ərəbistanı podratçılar cəlb etmək prosesindədir, Əlcəzair də bu məsələdə maraqlıdır.

Regionun bir çox ölkəsində günəş və külək enerjisi layihələri hazırlanır. Bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafına özəl və dövlət investisiyaları qoyulur və ölkələr bu sahədə yaxşı göstəricilər nümayiş etdirir. Amma hələ ki, bu enerji mənbələri potensial karbohidrogenlərlə rəqabət aparacaq qədər böyük deyil.

- Yaxın Şərq Çinin regionda təsirinin artmasına necə reaksiya verir? Pekin ərəb ölkələri üçün əsas tərəfdaş ola bilərmi?

- Çin 2000-ci illərin əvvəllərindən region ölkələri ilə iqtisadi-ticari əlaqələrini fəal şəkildə genişləndirir. Məhz Yaxın Şərq Rusiya ilə birlikdə Çin, Hindistan və digər Asiya ölkələrinə enerji resurslarının mühüm ixracatçısıdır. Son illərdə Pekin regiona aid siyasi məsələlərlə fəal şəkildə məşğul olmağa başlayıb. Burada bir çox mövzularda Pekin ilə Moskva arasında mövqelərin birləşməsini görə bilərik. Region ölkələri inteqrasiya birliklərində, o cümlədən ŞƏT və BRICS-də fəal iştirak edir.

Pekinin region ölkələrinin əsas tərəfdaşına çevriləcəyi ilə razılaşmıram, çünki Yaxın Şərq dövlətləri də əlaqələrini şaxələndirməyə çalışır. Belə ki, ABŞ-ın regionda uzun illər hökmranlığı Yaxın Şərq liderlərinə mühüm dərs verib ki, ölkə təkbaşına heç kimdən asılı ola bilməz, müxtəlif güc mərkəzləri ilə praqmatik münasibətlər qurmaq, tarazlıq yaratmaq və onların milli maraqlarının müdafiəsi ilə məşğul olmaq lazımdır. Ona görə də onlar Vaşinqton, London və Brüssel, eləcə də Moskva, Pekin və Yeni Dehli ilə əlaqələri inkişaf etdirəcəklər. Bu, “dünyada çoxluq” ölkələrinin can atdığı yeni reallıq və çoxqütblü dünya nizamıdır.

- Yaxın 10-15 ildə regionun hansı ölkələri yeni siyasi və iqtisadi lider ola bilər?

- Prinsipcə, mən regional aktor adlandırdığım həmin ölkələri - Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Qətər, İran və İsraili düşünürəm. Çünki bu gün iqtisadiyyat və təhlükəsizlik vacib amillərdir, əgər bu ölkələr öz iqtisadiyyatlarında islahatlar apara və yüksək texnologiyalara nail ola bilsələr, o zaman flaqman olaraq qala bilərlər. Məsələn, bu gün həmin ölkələrin hərəkətlərini təhlil edə bilərik. Sadaladığım altı ölkənin hamısı texnoloji inkişafa çalışır, çünki bu, onlara öz iqtisadiyyatlarını rəqabətqabiliyyətli etməyə, hərbi sənaye kompleksini inkişaf etdirməyə, cəlb olunan investisiyaların həcmini artırmağa və xalqlarının rifahını gücləndirməyə imkan verir.